دردوقسمت گذشته ازهمشهری گرانقدر شادروان دکتر مرتضی کاخی مطالبی عنوان شد بدانجا ئی که استاد پروین گنابادی گفت :آشنایی من با آقای دکتر مرتضی کاخی به سال ۱۳۶۶ بازمی‌گردد؛ زمانی که به دیدار زنده‌یاد مهدی اخوان ثالث می‌رفتم.
مرحوم اخوان، همواره از دکتر کاخی با تحسین یاد می‌کرد. تاکید او بر دو ویژگی برجسته ایشان بود: یکی نجابت، شرافت و مردانگی دکتر کاخی، و دیگری حدّت ذهن و دقت نظرشان در شعرشناسی. آغاز صحبت درباره دکتر کاخی با ذکر کتاب «روشن‌تر از خاموشی» صورت گرفت که در اوایل سال ۱۳۶۷ منتشر شده بود. اخوان ثالث پرسید که آیا این کتاب، نوشته‌ی همشهری‌ات را دیده‌ای؟ و من نمی‌دانستم که ایشان اهل منطقه ماست. خانواده‌ی ایشان اهل منطقه‌ی «کاخک» در شهرستان گناباد هستند؛ خانواده ما نیز از اهالی همان‌جایند و مرحوم اخوان توضیح می‌داد که همه اعضای خانواده‌شان در شناسنامه فامیلی «اخوان کاخکی» هستند، ولی به دلیل اشتباهی در ثبت احوال، نام خانوادگی دکتر کاخکی در شناسنامه ایشان به صورت «کاخی» ثبت شده است.
نخستین مواجهه‌ی جدی من با آثار دکتر کاخی از طریق کتاب «روشن‌تر از خاموشی» صورت گرفت. یادم هست همان روزی که از منزل اخوان بیرون آمدم، در خیابان فاطمی آن کتاب را تهیه کردم؛ کتابی که در زمان خود، اثری بی‌نظیر محسوب می‌شد. اگر بخواهیم درباره چنین اثری داوری کنیم، باید به شرایط زمانی انتشار آن توجه داشته باشیم. در اواسط و اواخر دهه ۶۰، گردآوری و داوری دقیق در باب شاعران معاصر با چنین شیوه‌ای کم‌سابقه بود.
دکتر کاخی در هر مدخل، کوشیده بود دیدگاه‌های شاعر مربوطه درباره شعر را از مصاحبه‌ها و منابع مختلف گردآوری و عرضه کند. با وجود برخی کاستی‌ها، این اثر به‌درستی تنظیم شده و برخوردار از ذوقی لطیف است.جالب‌تر آن‌که در مواردی، نظرات نقادانه دکتر کاخی درباره برخی شاعران، که در میانه مسیر شاعری‌شان بودند، پس از گذشت قریب به چهل سال، به‌درستی و دقت آن زمان دلالت داردپس از آن، قرار بود در مراسم ختم دکتر خانلری، مرحوم اخوان مرا با دکتر کاخی آشنا کند. اخوان گفت که دکتر کاخی قرار است دنبالشان بیاید تا به مراسم ختم برویم. ولی متأسفانه، در همان مراسم، خبر درگذشت اخوان منتشر شد و آشنایی مستقیم با دکتر کاخی، به سال‌های بعد موکول شد
در مراسم تشییع اخوان ثالث، دکتر کاخی حضوری پررنگ و مدیریتی متین داشت. ایشان مورد اعتماد اهل ادب بود و در سالگرد آن مراسم نیز حضوری مؤثر داشت. در سال ۱۳۹۳، در سفری برای بزرگداشت اخوان ثالث به اصفهان، آشنایی من با ایشان عمیق‌تر شد و دوستی صمیمانه‌ای میان ما شکل گرفت که تا پیش از ابتلای ایشان به بیماری آلزایمر، استمرار داشت. من هر هفته دو بار به دیدارشان می‌رفتم و با وجوه گوناگون شخصیت علمی و انسانی ایشان آشنا شدم در دوران ماموریت خود در پراگ، به‌طور اتفاقی با عباس کیارستمی آشنا شد و این دوستی، تا پایان عمر کیارستمی ادامه داشت. کیارستمی در توصیف ایشان گفته بود که دکتر کاخی را انسانی امین، صمیمی و بی‌ریا می‌داند. اعتماد چهره‌هایی چون دکتر شفیعی کدکنی، اسماعیل خویی و اخوان ثالث به دکتر کاخی، نشانه صداقت و عمق علمی اوست. حتی شنیده‌ام که احمد شاملو نیز پیش از ضبط شعرهای خود، در مورد شیوه خوانش و تفسیر، با ایشان مشورت می‌کرددکتر کاخی در چندین جشنواره ادبی به‌عنوان داور شعر حضور داشت. برخی شاعران برجسته‌ی امروز، برای نخستین‌بار در همان جشنواره‌ها توسط او کشف و معرفی شدند. وی، بعد از بازنشستگی، با نشریات معتبری چون «دنیای سخن» و «بررسی کتاب» همکاری داشت. صفحه شعر «دنیای سخن» که به‌سرپرستی ایشان منتشر می‌شد، از پربارترین صفحات شعر معاصر در مطبوعات ایران به شمار می‌رفت؛ صفحه‌ای که در آن خبری از رفاقت‌بازی و مصلحت‌اندیشی نبود. در بررسی کتاب نیز، بخش ادبی را اداره می‌کرد و نقشی مهم در تداوم کیفیت این مجله داشت. جلد سوم دایره‌المعارف مصاحب که مدت‌ها معطل مانده بود، با همکاری دکتر کاخی، برادر مرحوم دکتر مصاحب و زنده‌یاد هرمز وحید، منتشر شد. همچنین در انتشارات علمی و فرهنگی، که حاصل ادغام انتشارات فرانکلین و بنگاه ترجمه و نشر کتاب بود، نقش مؤثری ایفا کرد. همکاران او در آنجا، چه جوانان و چه پیشکسوتان، همواره از دانش و منش انسانی‌اش با احترام یاد می‌کردندپس از درگذشت اخوان ثالث، دکتر کاخی به همراه زرتشت اخوان ثالث، آثار و مصاحبه‌های اخوان را گردآوری و منتشر کرد. کتاب «سر کوه بلند» گزیده‌ای از اشعار اخوان است که با ذوقی خاص و شناختی دقیق تنظیم شد و از پرفروش‌ترین دفترهای شعر معاصر به شمار می‌رود. یادنامه «باغ بی‌برگی» نیز از یادنامه‌های درخشان درباره شاعران معاصر است؛ هم از حیث محتوایی و هم از نظر چاپ و نشردکتر کاخی مسیر آنتولوژی‌نویسی (گلچین ادبی ) برای شعر معاصر فارسی را با «روشن‌تر از خاموشی» آغاز کرد و آن را با آثاری چون «قدر مجموعه گل» (گزیده‌ی غزل فارسی) و «این کوزه‌گر دهر» (گزیده رباعی) ادامه داد. هرچند به دلیل نسخه‌های مختلف و انتساب‌های متعدد در رباعی، کتاب دوم کمتر دیده شد، اما نشانه‌های ذوق و دقت او در آن نیز مشهود است
دکتر کاخی، هم شخصیت علمی و فرهنگی برجسته‌ای بود و هم انسانی آداب‌دان و مهربان. عمر خود را با شعر فارسی و فرهنگ ایرانی سپری کرد. حتی در واپسین روزهای زندگی‌اش، که به بیماری آلزایمر مبتلا شده بود، تنها چیزی که در ذهنش باقی مانده بود، شعر فارسی بود. گویی شعر، با جان و روح او درآمیخته بود. دکتر کاخی، هم همدم بزرگان ادب فارسی بود و هم مشوّق جوانان. انسانی بود شریف، متین، بی‌ادعا و کم‌نظیر در میان معاصران درسالهای ۱۳۹۴ دکتر مرتضی کاخی اقدام به آلبومی بنام اوسنه کرد که اشعار محلی خراسانی را دکلمه می کردودر باره آن چنین می نویسند مرتضی کاخی به تازگی به خوانش تعدادی از شعرهای ملک‌الشعرای بهار و عماد خراسانی به گویش مشهدی پرداخته است. این شعرها در آلبومی به نام «اوسنه» با صدای غلامرضا رضایی و آهنگسازی مزدا انصاری منتشر شده است
کاخی درباره چگونگی همکاری‌اش در آلبوم «اوسنه» گفت: یک روز یکی از اهالی فرهنگ، آقای داوود موسایی مدیر انتشارات فرهنگ معاصر به من تلفن کرد و بعد آقایان غلامرضا رضایی خواننده و مزدا انصاری پیانیست آمدند و از من خواستند که کمک کنم شعرهای ملک‌الشعرای بهار و عماد خراسانی با لهجه درست مشهدی خوانده شود. من هم سعی کردم کمک کنم و بعد همین شعرها را به گویش مشهدی خواندم.
آقای موسایی به من گفت، با این‌که این دو خودشان خراسانی هستند اما لازم است به جنبه‌های ادبی شعرها هم تسلط داشته باشند. من هم گفتم هرچه باشد به این دلیل که من وحشتناک ملی هستم و ایران را دوست دارم، قبول می‌کنم. این دوست داشتن ایران هم همیشه در وجودم بوده و با من هست؛ به طوری که بعد از انقلاب که بازنشسته شدم، فقط گاهی برای دیدن فرزندانم به آمریکا می‌روم، ولی خیلی زود به ایران برمی‌گردم؛ چون با این‌که در ایران چیزهای زشت هم زیاد است، اما من دوستش دارم و هر روز باید کوه‌ها را از پنجره خانه‌ام ببینم. به همین خاطر پذیرفتم و رفتم بر این کار مقداری نظارت کردم. برای گرفتن پول هم نرفتم. کاخی در کنار وجهه ادبی، قبل از انقلاب، او زحماتی هم برای بازپس‌گیری جزایر سه‌گانه کشیده است. مرتضی کاخی کتاب «روشن‌تر از خاموشی» (گزیده شعر امروز ایران (۱۳۵۷ – ۱۳۰۰))، «قدر مجموعه گل» (برگزیده‌ای از غزل فارسی از آغاز تا امروز همراه با شرح و توضیح)، «باغ بی‌برگی؛ یادنامه مهدی اخوان ثالث»، «گفت‌وگوی شاعران: مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری، م. آزاد تهرانی» و «صدای حیرت بیدار؛ گفت‌وگوهای مهدی اخوان ثالث» از جمله آثار منتشرشده توسط ایشان هستند ادامه دارد….
