نگاهی به آیین شب یلدا در بایگ تربت حیدریه

یلدا نام بلندترین شب سال در تقویم گردش زمین به دو خورشید و معطوف به پدیده ای نجومی با عنوان ‘انقلاب زمستانی’ است که فراست ایرانیان باستان و هوشمندی و توجه آنها نسبت به طبیعت، گردش ایام و تاثیرش بر روال زندگی سبب شد تا پیرامونش آیینی ماندگار در قالب جشن خانوادگی اما فراگیر را ابداع کرده و آن را به عنوان یک فرهنگ پاس دارند.
خانواده ‌های ایرانی در این شب معمولا شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایجتر از همه هندوانه و انار را مهیا کرده گردهم می آیند تا با مصاحبت و گفت وگوهای شادمانه آنها را میل ‌کنند. در این شب قصه ‌گویی بزرگان خانواده برای اعضای جوانتر فامیل و همچنین فالگیری با دیوان حافظ رایج است.
‘یلدا’ برگرفته از واژهٔ سریانی به ‌معنی زایش است و شب چله نیز که مترادف شب یلداست برگرفته از همین اصل است که چهل روز نخست زمستان را ‘چله بزرگ’ و بیست روز بعد آن را ‘ چله کوچک ‘ نامیده‌ اند.
چلّه دو موقعیت گاهشمار در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه یکی در آغاز تابستان (تیر ماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی ‌ماه) و هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز) است.
واژه چله برگرفته از چهل و مخفف ‘چهله’ و تنها بیان کننده گذشت یک دوره زمانی معین و نه الزاما چهل روزه بلکه به معنای تکمیل یک چرخه طبیعی است.
ایرانیان عهد باستان که کشاورزی بنیان زندگیشان را تشکیل می ‌داد در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی کنار آمده و بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیتهای خود را با گردش خورشید، تغییر فصول، بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.

* یلدا در بایگ
محقق و پژوهشگر تاریخ شفاهی تربت حیدریه در تعریف یلدا و آیین ویژه این شب می گوید: آیین شب یلدا از دیرباز در شهر بایگ در دو شب با عنوانهای شب ‘چله‌ کلو یا بزرگ’ و ‘چله خرد یا کوچک’ برگزار می ‌شده است.
آرزو علومی بایگی در گفت و گو با خبرنگار افزود: بر اساس گاهشمار بومی و قدیمی در بایگ ‘چله کلو’ زمستان از فردای این شب یعنی از اول دی ماه آغاز و تا ۴۰ روز(۱۰ بهمن) ادامه دارد. چله خرد نیز از ۱۱ بهمن آغاز می ‌شود و در آخر همین ماه به پایان می ‌رسد. ۱۰ روز نخست اسفند را نیز مردم بایگ به نام اَهمَن و بهمن نامگذاری کرده اند که این دو بیتی محلی مصداق آن است: مویوم اَهمَن مویوم بَهمَن، هیزوم بیار به خَرمَن، گندُوم بیار به صَد مَن، کی هر چی د چِیلَّه کُلو و چِیلَّه خُورد بِنِبَری یه هَمَش به عُهدَه یی مَن.
این محقق و پژوهشگر در تشریح این ابیات می گوید: دو اسطوره زمستانی به نامهای اهمن و بهمن در ایام دهه نخست اسفند در کوچه و خیابان راه افتاده و ادعا می کنند هرچه در چله بزرگ و کوچک باران و برف نباریده، در این ایام این اتفاق خواهد افتاد لذا از شهروندان می خواهند هیزم جمع کنند خرمن خرمن و مقدار زیادی گندم ذخیره کنند به میزان یکصد من، بیاورند و جشن و سرور بپا کنند که می خواهد جبران بارش برف و باران در این چند روز شود.
وی افزود: بیست روز پایانی سال از ۱۱ اسفند تا آخر این ماه نیز الهه به نام ‘مه نوروز’ از راه می رسد و در کوچه و خیابان نوید بارانهای شبانه و آفتابهای روزانه را می دهد.
او ادامه داد: در کنار دورهمی شب یلدا که خاص مردم سراسر ایران است، مردمان بایگ از دیرباز آیین ویژه دیگری نیز داشته و دارند که شب یازدهم بهمن یا ‘شب چله خرد’ است که خویشان و دوستان با جمع شدن در خانه بزرگ فامیل در سینیهای قدیمی مسی و البته در فضای دوده‌ گرفته آشپزخانه‌های قدیمی انواع میوه و تنقلات به ویژه هندوانه، انگور، انار، حلوا جوزی سفید، تخمه، نخود و کشمش و خرما را مهیا می ‌کردند.
وی گفت: بایگیها معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی ‌کنند و بر این اساس ریش ‌سفید خانواده در حالی که با چاقو هندوانه را می‌ برد، می ‌گوید: بلایای خودمان را امروز بریدیم.

* آیین کف زنی
کارشناس ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی و مدرس دانشگاه تربت حیدریه در ادامه گفت و گو با خبرنگار ایرنا در معرفی آیین کف زنی نیز گفت: بر اساس رسمی قدیمی یکی از مهمترین آیینهای بومی در شب یلدای بایگ سنت کف زنی است که از شب چره های زمستانی منطقه می باشد.
علومی افزود: ماده اولیه کف یا به تعبیر امروزیها ‘بستنی زمستانی’ ریشه گیاهی به نام ‘چوبک یا بیخ’ است. با پوست کندن و قطعه قطعه کردن چوبک، آن را چند بار در آب جوشانده و سپس در ظرفی به نام تغار ریخته و با افزودن سفیده تخم مرغ به آن با چوبی مخصوص به نام ‘دسته گز’ از ترکه ‏های نازک به هم پیوسته درخت گز، انار یا آلوچه ساخته می شود آب جوشیده را هم می زنند تا به صورت کف درآید و پس از سفت و شیرین شدن، همراه با مراسم شادی و قصه گویی میل می کنند. ساکنان منطقه بایگ از همین کف برای تهیه حلوا جوزی که آن نیز سوغات مخصوص این منطقه است استفاده می کنند.
وی ادامه داد: بر اساس یک اعتقاد دیرین، بایگیها معتقدند شیره ریشه تلخ گیاه را با یاری دسته گزی باید آنقدر بر گرد تغار چرخاند تا از خود بیخود شود و تمام هستیش را در کف نهاده و بیرون ریزد.

* بازیهای خانگی
این محقق تاریخ در معرفی بازیهای محلی و در عین حال خانگی ویژه شب یلدا در بایگ نیز گفت: بطور غالب در این شب بازیهای دسته جمعی همچون گل یا پوچ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و افسانه های قدیمی توسط پدر برگ یا مادربزرگ و بزرگان فامیل صورت می گیرد.
وی افزود: گرفتن فال حافظ از دیگر مراسم شب یلدا در بایگ بوده که هنوز نیز این سنت دیرین ادامه دارد.

* ثبت آیین کف زنی در فهرست میراث فرهنگی
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت: بعد از آنکه پرونده آیین ‘کف زنی’ شهر بایگ اسفند ۱۳۹۵ به شماره ۱۳۸۸ در فهرست میراث معنوی و آثار ناملموس ملی به ثبت رسید، بر آن شدیم تا پرونده غذاهای بومی منطقه را که البته قرمه هم جزیی از آن است در نوبت ثبت ملی قرار دهیم.
علی محمدی افزود: ثبت و معرفی چنین مراسم مادی و معنوی ضمن آنکه باعث اتحاد و همدلی مردم می شود، از نابودی و فراموش شدن آنها نیز جلوگیری می کند و بر غنای فرهنگی منطقه می افزاید.
وی ادامه داد: تاکنون از مجموع ۲۰۰ اثر تاریخی و گردشگری شناسایی شده در منطقه تربت حیدریه ۴۷ بنا و محوطه تاریخی و دو اثر معنوی و ناملموس در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت حیدریه گفت: چله کشی ابریشم بایگ نیز به عنوان نخستین اثر معنوی ناملموس پیشتر به ثبت ملی رسیده بود.
بایگ در کنار کدکن، مرکزی و جلگه رخ بخشهای چهارگانه شهرستان تربت حیدریه را تشکیل می دهند. بخش بایگ با مرکزیت شهر بایگ شامل روستاهای بسک، حصار، رود معجن، خورشبر، سرخ آباد، رزگ و فدیهه حدود هفت هزار نفر جمعیت دارد. مرکز آن شهر پنج هزار و ۵۰۰ نفری بایگ در ۲۰ کیلومتری غرب تربت حیدریه واقع است.