سرپرست گروه «آوای کتول» و نوازنده دوتار کتولی: اسماعیل‌خان معززی در موسیقی کتولی مرجع است/ دوتارنوازی در مازندران فوق‌العاده ابتدایی است/ تمامی قطعات کتولی را نت‌نگاری کرده‌ام

ساز پرقدمت دوتار نه فقط در خطه پهناور خراسان که در دیگر استان‌های همجوار هم مرسوم است، اما موضوعی که وجود دارد تفاوت‌ها در نحوه نوازندگی و گاه ظاهر ساز است. سیداحمد حسینی که او را به عنوان دوتارنواز برجسته کتول می‌شناسند درباره تفاوت‌های نوازندگی این ساز در سه منطقه خراسان، بندر ترکمن و مازندران توضیحاتی به ایلنا داد.

به گزارش خبرنگار ایلنا، موسیقی نواحی مختلف ایران مملو از سازهای متنوعی است که برخی از آن‌ها قدمت تاریخی هزاران‌ساله دارند و همچنان بکر باقی مانده‌اند. در دنیای امروز برخی از آن سازها مانند گذشته مورد توجه نیستند و تعدادی از آن‌ها هم رو به فراموشی هستند یا حتی منسوخ شده‌اند. در ادامه این ماجرای غم‌انگیز نسل موسیقی‌دانان گذشته در بسیاری مناطق ایران نیز رو به انقراض است. جدا از این اتفاقات تلخ، موضوعات مثبت نیز وجود دارد مثلا اینکه ارزش و اهمیت برخی سازهای نواحی تا به آنجا است که از یک منطقه خاص فراتر رفته‌اند و صرفا مختص به یک منطقه نیستند و بنا به اتفاقات تاریخی گذشته در مناطق همجوار نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند.

تنبور، دوتار، سورنا، دهل و برخی سازهایی هستند که گاه در چند منطقه مورد توجه هستند. این توجه باعث شده طی دهه‌های اخیر برخی سازها شهری شوند؛ یعنی اینکه از حصار جغرافیایی خارج شده‌اند و نه فقط در ایران که در کشورها و موسیقی‌های دیگر نیز جای خود را پیدا کرده‌اند. به طور مثال تنبور یکی از همین سازهاست. دوتار نیز به واسطه حضور هنرمندان و مقام‌دان‌ها و مقام‌خوان‌های نواحی مختلف در استیج‌های بین‌المللی به مخاطبان غیرایرانی در اروپا و آمریکا به درستی معرفی شده است.

در این میان شاید دوتار بیش از دیگر سازها در مناطق همجوار مورد استفاده قرار گرفته، اما موضوعی که وجود دارد تفاوت در فیزیک ساز، پرده‌بندی‌ها و نوع نواختن و مضراب زدن است. طبق نظر کارشناسان و اهالی فن، سازهایی که ربع پرده ندارند، آنهایی هستند که اصالت و هویت خود را حفظ کرده‌اند و صدایی که از آنها ساطع می‌شود نیز همانی است که توسط پیشگامان و قدما حین نوازندگی ایجاد می‌شده است. با توجه به این نظریه می‌توان گفت دوتار یکی از سازهایی است که از تحریفات مرسومی که در طول تاریخ ایجاد شده به دور مانده‌ است.

 در حال حاضر دوتار در شمال خراسان (قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین و درگز و آشخانه و جنوب) و شرق خراسان (تربت جام، تایباد، نیشابور،فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات،، کاشمر، باخرز، خواف) مرسوم است. این ساز در مناطق ترکمن‌نشین و بخش‌هایی از استان‌های مازندران و گلستان (علی‌‌آباد ‌کتول) نیز مورد توجه است و یکی از ساز‌های اصلی این مناطق به حساب می‌آید که البته نحوه نواختن آن در دو منطقه مذکور متفاوت است. دوتار حتی در منطقه گسترده خراسان نیز با تفاوت‌هایی در نوع نواختن و مقام‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. اهالی ترکمن صحرا نیز دوتار را با تفاوت‌های می‌نوازند. تمام این تفاوت‌ها در نوع بهره‌گیری از ساز پر قدمت و بکر دوتار باعث می‌شود مخاطبان و عموم مردم آن‌ها را با هم اشتباه بگیرند.

سیداحمد حسینی (نوازنده، آهنگساز و سرپرست گروه آوای کتول) اهل استان گلستان است که علاوه بر خلق آثار هنری و فعالیت‌های اجرایی و برگزاری جشنواره موسیقی کتول در سال‌های گذشته، در زمینه تحقیق و پژوهش نیز دستی بر آتش دارد.

سیداحمدحسینی را یکی از برجسته‌ترین دوتارنوازان خطه گلستان می‌دانند. صدای دوتار حسینی تمیز و زلال است و او با ایجاد تغییراتی در نحوه نوازندگی و برخی تکنیک‌ها شیوه نوازندگی خود را از دیگران متمایز کرده است. حسینی در واقع تلاشش این است دوتار کتولی را به صورت درست و اصولی بنوازد و شیوه صحیح را به شاگردانش بیاموزد.

این هنرمند طی گفتگو با ایلنا به طور مشخص درباره تفاوت‌ها و شباهت‌های دوتار گلستان و مازندران در نوع نواختن و نحوه اجرای مقام‌ها توضیحاتی ارائه کرد که در پی می‌آید.

دوتار کتولی/ این دوتار به لحاظ ساختاری و سایز کاسه با دوتار مناطق دیگر متفاوت است

اسماعیل خان بیشترین تاثیر را در تکنیک‌های نوازندگی دوتار کتولی داشته و در موسیقی کتولی مرجع است

بازمانده نسلی هستم که اسماعیل خان معززی را از نزدیک دیده و از وجودش بهره برده

سرپرست گروه «آوای کتول» در ابتدای صحبت‌هایش گفت: من در زمینه ساز دوتار استادی داشتم که اسماعیل‌خان مغززی نام داشت. ایشان دوتارنوازی را از پدرش که حسن‌خان معززی نام داشته، آموخته است. این بزرگان در دوران معاصر تنها کسانی بودند که ما آن‌ها را دیدیم و می‌دیدیم که این دو استاد چگونه و به چه شیوه دوتار می‌نوازند.

وی در پاسخ به این سوال که اسماعیل‌خان معززی چرا در موسیقی گلستان و کتول اهمیت دارد، گفت: ایشان در موسیقی کتولی مرجع هستند. استاد اسماعیل خان کسی بوده که بیشترین تاثیر را در تکنیک‌های نوازندگی دوتار کتولی داشته است. پس از ایشان پسران استاد جواد و ایرج، و بعد هم‌نسلان من روی کار آمدند و تلاشمان این بود مسیر را ادامه دهیم. من در خدمت استاد اسماعیل‌ خان معززی شاگردی کرده‌ام. ما جزو آخرین نسل‌هایی هستیم که این بزرگان را دیده‌ایم.  از استاد بزرگ اسماعیل خان دو نوازنده استاد، به یادگار مانده است که بنده افتخار شاگردی نزد این دو عزیز را داشته‌ام و دارم. استاد جواد و ایرج معززی.

همانطور که در ابتدا گفته شد، سیداحمد حسینی را در میان هنرمندان موسیقی نواحی شمال شرق کشور و دوتارنوازان دیار کتول به عنوان یکی از نوازندگان مولف و صاحب سبک می‌شناسند. خودش اعتقاد دارد: من در برخی تکنیک‌های نوازندگی تغییراتی جزیی ایجاد کرده‌ام. اما در کل، اصل این تکنیک‌ها متعلق به نوازندگی دوتار کتول است.

نمونه دوتارهای مرسوم در ترکمن‌صحرا

یکی از تفاوت‌های دوتارنوازی کتول با دوتارنوازی خراسان شیوه پنجه‌نوازی است

تمام مضراب‌ها و تکنیک‌های دوتار کتول تفکیک شده‌اند

این مدرس موسیقی در ادامه درباره تفاوت دوتارنوازی کتولی با نوازندگی این ساز در خراسان و موسیقی ترکمنی توضیح داد: یکی از تفاوت‌ها، مربوط با تکنیک‌های دست راست مثل دراب‌هاست، که در راست و چپ‌های دوتایی (تولید سه صدا هم‌زمان) و تفاوت دیگر در تکنیک‌های دست چپ است. اما اصلی‌ترین تفاوت دوتارنوازی کتولی با خراسانی که خیلی نمایان است، شیوه ی پنجه‌نوازی پیوسته دوتار خراسانی است، همراه با ریزهای متمادی پشت سرهم. این درحالی است که موسیقی ترکمن هم تقریبا در همین حالت اجرا می‌شود؛ یعنی یک قطعه موسیقی با یک ریتم خاص، با پنجه‌های پی در پی اجرا می‌شود.

حسینی افزود: در کتول تمام مضراب‌ها و تمام تکنیک‌ها تفکیک شده اجرا می‌شوند. یعنی در نوع نوازندگی کتولی پیوستگی در پنجه‌نوازی وجود ندارد.

این نوازنده دوتار کتولی در مورد تاکیدها و ضرب‌آهنگ‌ها و سکوت‌ها و تفاوت آن‌ها در مناطق مختلف توضیح داد: آکسان‌ها، سکوت‌ها، تکیه‌ها و … در موسیقی کتولی پر کاربردند. پنجه‌های قوی تاکیدی، درآب‌های متنوع، اشاره‌ها و پنجه‌های نیمه قوی، تفکیک شده‌اند، و به همراه ویبره‌های (تکیه‌ها که کاربرد فراوان در این موسیقی دارند) خیلی سنگین اجرا می‌شوند.

تکنیک‌های دست چپ و راست در دوتارنوازی مازندران ابتدایی است

شیوه انگشت‌گذاری دوتار در کتول اصولی‌تر از مازندران است

حسینی در ادامه درباره نحوه دوتارنوازی مازندرانی‌ها و تفاوت‌های آن با شیوه کتولی گفت: در دوتارنوازی مازندران، تکنیک‌های دست چپ و تکنیک‌های دست راست فوق‌العاده ابتدایی هستند.

سرپرست گروه موسیقی «آوای کتول» در ادامه گفت: از نگاه من اشکالاتی در نحوه دوتارنوازی مازندران وجود دارد. به نظرم از ابتدای ورود دوتار به مازندران اشکال بوجود آمده است، شاید کسی که دوتار را به مازندران معرفی کرده، دوتارنواز نبوده یا شیوه انگشت‌گذاری‌ها را نمی‌دانسته است. مثلا انگشت شصت را با انگشت اول همراه کرده است؛ در صورتی که انگشت شصت همیشه با انگشت دوم روبروی هم قرار دارند، اما در این فرم شصت وانگشت اول، انگشت دوم و به زور و سختی انگشت سوم کاربرد دارد. در این شیوه اگر نوازنده بخواهد از اولین پرده که «رکرون» است به «فا» بیاید، باید یک جهش بزرگ به این پرده داشته باشد! در صورتی که در انگشت‌گذاری کتولی ترتیب‌ انگشت‌ها به این شکل نیست. به عنوان مثال؛ انگشت اول «ر»، انگشت دوم «می» وانگشت شصت روبروی آن روی نت سی(یعنی اینکه انگشت شصت و انگشت دوم همیشه با هم جابجا می‌شوند و یک زوج هستند). انگشت سوم و چهارم هم روی نت «فا» قرار می‌گیرند. این ترکیب کاملا صحیح است و در تمام ایران رایج است. این شیوه در مازندران مرکزی و غربی دیده نشده است. دوم اینکه پنجه‌نوازی در دوتار مازندران فوق العاده ابتدایی و به صورت راست و چپ ساده است. یعنی اینکه استفاده از تکنیک‌هایی مانند دراب‌ها و ریزها و چند صدایی ها استفاده نمی‌شود، و یا خیلی کمرنگ است.

این نوازنده و آهنگساز در ادامه اذعان داشت: ما در تکنیک‌های دست راست دراب‌های چپ داریم که سه تایی چپ می‌شوند؛ به این صورت که از چپ شروع می‌شوند. یعنی دو چپ زده می‌شود و یک راست. در موسیقی کتول دراب‌ها چهارتایی و پنج تایی داریم. بعضی از تکنیک‌ها، مانند درآب چپ و راست، سه تا پنج تایی کاری است که من در موسیقی خودمان انجام داده‌ام. اشاره‌ها و تکنیک‌های دست چپ روی دسته ساز هم برخی تکنیک‌های خاص خودم من است.

دوتار مورد استفاده در شمال خراسان

برای انتشار کتاب «دستور دوتار کتولی» آسیب مالی دیدم

نت‌نگاری تمام قطعات و مقام‌های منطقه توسط خودم انجام شده

حسینی در پاسخ به اینکه آیا تکنیک‌ها و ابداعاتش در میان دوتارنوازان کتول مرسوم شده یا خیر، گفت: آن‌هایی که از نیمه دوم دهه ۸۰ به بعد، دوتار را با من کار کرده‌اند همه تکنیک‌ها را بلد هستند و اجرا می‌کنند.

وی درباره وضعیت کلی دوتارنوازی در گلستان و دیگر استان‌ها نیز گفت: دوتارنوازان زیادی داریم که خیلی هم تبلیغات می‌کنند اما نوازندگی‌شان ضعیف است.

سرپرست گروه «آوای کتول» در ادامه درباره نت‌نگاری قطعات و مقام‌های کتولی مربوط به دوتار بیان کرد: نت‌نگاری‌ها تمام قطعات و مقام‌های منطقه توسط خودم نوشته شده، علاوه بر اینکه تمام موارد ضروری دیگر نیز توضیح داده شده و سال ۱۳۹۵ در قالب کتابی با عنوان «دستور دوتار کتولی» به چاپ رسیده است.

او گفت: درکل نه فقط قطعات با کلام، بلکه آثار بی‌کلام و کلا همه موسیقی کتول در قالب نت تنظیم شده است.

حسینی درباره جزییات بیشتر کتاب «دستور دوتار کتولی» که قرار است دفتر دوم آن هم منتشر شود، گفت: با اینکه همه کارها انجام شده، اما فعلا جلد اول کتاب چاپ شده است. کارهای مربوط به جلد اول را به لحاظ مالی و امور دیگر، تماما خودم انجام دادم و آسیب ریالی بسیار دیدم. می‌دیدم که کتاب را آنطور که باید نمی‌خرند، بیشتر نسخه‌ها را به دوستان هدیه دادم. به همین خاطر برای انتشار جلد دوم کتاب دست نگه داشته ام. بدی ماجرا این است که از کتاب استقبال نمی‌شود.

این پژوهشگر موسیقی کتول، درباره انجام امور مربوط به چاپ جلد دوم کتاب و زمان حدودی انتشار آن هم گفت: باید ببینیم شرایط به چه شکل پیش می‌رود، اما مشتاق هستم جلد دوم، سوم  و … کتاب را نیز چاپ کنم.

قرار بود شورای شهر از چاپ کتابم حمایت کنند اما اتفاقی نیفتاد

این نوازنده دوتار کتولی افزود: سال گذشته با اعضای شورای شهر صحبت‌هایی در این زمینه داشتیم. آن‌ها گفتند ما کتاب‌ها را چاپ می‌کنیم. جلسه‌ای برگزار شد و همه صحبت‌های‌مان شفاهی بود و چیزی مکتوب نشد. گفتند باید نامه‌ای بنویسیم تا مصوب کنیم. کارهایی انجام شد، اما تعدادی از آقایان در شورای شهر عوض شدند و چند نفر جدید سر کار آمدند و در نهایت اتفاقی رخ نداد. دولت جدید نیز تغییرات جدیدی را رقم خواهد زد و در نهایت معلوم نیست چه اتفاقاتی رخ می‌دهد. اما امید دارم که اوضاع نسبت به قبل بهتر شود.

نمونه ای از دوتار مازندرانی

کتابی دارم که به موسیقی کتول می‌پردازد و هزار صفحه است

یک سال و نیم است روی ۱۵ دوتارنواز کار می‌کنم

این مدرس موسیقی درباره دیگر فعالیت‌هایش در زمینه تالیف و نشر آثار گفت: کتاب دیگری دارم که درباره موسیقی کتولی است و چیزی حدود هزار صفحه است. این اثرهم، به جزییات موسیقی کتولی می‌پردازد. تمامی قطعاتی که در موسیقی کتولی است آنالیز شده اند. پیدایش، خاستگاه، نحوه اجرا (با نت‌‌نگاری و توضیح) مورد بررسی قرار گرفته است. در این کتاب ردیف آوازی موسیقی کتولی به صورت جز به جز بررسی شده است. منظور از ردیف آوازی موسیقی کتولی ردیف موسیقی دستگاهی نیست، بلکه ترتیب مقام‌ها به صورت پشت سر هم است که در اول هر آواز با مقام «هرایی» خوانده می‌شود. بنده حدود دو دهه روی موضوعات مذکور کار کرده‌ام.

دوتارنواز خطه گلستان و کتول درباره دیگر فعالیت‌هایش نیز گفت: کاری که به تازگی در حال انجام آن هستم این است که برنامه‌ای را در اینستاگرام راه انداخته‌ام. بر همین اساس روزهای چهارشنبه ساعت ۲۱:۳۰ برنامه زنده‌ای برگزار می‌کنم که به کارگاه‌های عملی و نظری شعر و موسیقی اختصاص دارد. تا به امروز هم بیش از شانزده برنامه برگزار شده است.

او بیان کرد: کار دیگری که حدود یک سال و نیم است به آن مشغولم، این است که معمولا هفته‌ای یک جلسه (سه‌شنبه‌ها) روی تعداد پانزده نفر از بچه‌های دوتار نواز کار می‌کنم. طی این روند نوازندگانی را خواهیم داشت که لااقل تمام قطعات، تکنیک‌ها و جزییات نوازندگی دوتار کتولی را درست و اصولی بلد باشند و این کمترین اتفاق است.

حسینی در پایان صحبت‌هایش گفت: کرونا طی این دوسال خیلی‌ها را از ما گرفته است و انجام کارها و فعالیت‌های مذکور را لازم می‌دانم به این دلیل که با وجود وضعیت فعلی ادامه حیات هیچ تضمینی ندارد.