درنگی در زندگی میرزا تقی‌خان امیرکبیر مرد بزرگی که دلقک‌ها و هرزه‌ها را راند
میرزا تقی‌خان امیرکبیر
وزارت از ۱۲۶۵- ۱۲۶۸ قمری / ۱۲۲۷ – ۱۲۳۰ خورشیدی / ۱۸۴۸ – ۱۸۵۱ میلادی
در سپهر تاریخی هر ملتی گذشته از نخبه‌ها و شخصیت‌های ادبی، هنری و فرهنگی، عناصر سیاسی برجسته و اثرگذاری وجود دارند که عملا در بسیاری از زمینه‌های اجتماعی آن ملت نقشی بارز و تعیین‌کننده داشته و به‌روشنی می‌توان آثار و رد ماندگار عملکرد آنان را پی گرفت و مشاهده کرد. در تاریخ نوین ایران نیز که از دو قرن پیش با تجددخواهی آغاز شد، می‌توان اثرات مهم و محوری اصلاحات میرزا تقی‌خان امیرکبیر را در ابعاد گوناگون بعینه مشاهده کرد. او در دورانی سکاندار کشتی پرتلاطم ایران شد که بسیاری تهدیدها، هست و نیست کشور را در میان گرفته و همه‌چیز را به نابودی می‌کشاند. او در فرصت کوتاه صدارتش که به ۴۰ ماه نرسید، توانست نه‌تن‌ها بسیاری از مشکلات کشور را مهار کند؛ بلکه با حرکت‌ها و تصمیمات فرهنگی جهت‌دار فضای فکری کشور را عملا به سمت‌وسوی انقلاب مشروطیت سوق دهد.
مبارزات امیرکبیر در چند جبهه با مخالفان منافع کشور
امیرکبیر شخصیتی فسادناپذیر داشت و هنگامی که سکان کشتی بی سر‌وسامان جامعه ایلاتی ایران را پس از محمدشاه و صدراعظم او یعنی میرزا آقاسی به دست گرفت، باید در چندین جهت به مبارزه برمی‌خاست تا ضمن مهار رشوه‌گیران و فاسدان دولتی و غیردولتی، گام‌هایی در باروری فرهنگی و اجتماعی ایرانیان بردارد. او هم‌زمان دست‌کم در سه جبهه مشخص درگیر بود:
– جبهه بعدی درباریان و شاهزادگان و ساکنان حرمسرای شاه بودند که جز عیاشی و بطالت و هرزگی کاری از پیش نمی‌بردند و طبعا هرگونه تغییرات در محدوده امن خود را نوعی جنگ تلقی می‌کردند. نماد این قبیل افراد را می‌توان در چهره مهدعلیا (مادر ناصرالدین شاه) یافت که در دشمنی با امیر از هیچ توطئه و حسادت و بدگویی دریغ نکرد.
– و جبهه سوم پیش‌روی امیر، خودفروختگان و عوامل و وابستگان سه قدرت بزرگ در همسایگی ایران بودند؛ یعنی روسیه، انگلیس و عثمانی که دراین‌میان به‌ویژه بازیگران سیاست روس و انگلیس در ضدیت با منافع ملی ایران بسیار کوشا بودند.
امیرکبیر در مسیر اصلاحات خود توانست در سایه سیاست موازنه منفی در برابر روس‌ها و انگلیسی‌ها، امور نظامی و امنیتی کشور را سامان بخشد و در کنار آن امور قضائی کشور را از دست سوءاستفاده‌کنندگان و رشوه‌بگیران پاک کند، اصلاحات اقتصادی را آغاز کند، انتشار روزنامه دولتی به نام وقایع اتفاقیه ۲ را راه‌اندازی کند، امور بهداشتی را رونق بخشد، اصلاحات مالی را به‌طور جدی دنبال کند، بساط بست‌نشینی را برچیند، شورای مترجمان را برای ترجمه آثار مهم پایه‌گذاری کند و بسیاری کار‌های دیگر؛ اما شاید بتوان مهم‌ترین کاری را که امیرکبیر انجام داد، پایه‌ریزی مجموعه آموزشی دارالفنون (پلی‌تکنیک) دانست که در‌واقع نخستین مدرسه مدرن ایرانی بود. شوربختانه در روز‌هایی که دارالفنون گشایش می‌یافت، امیر در قید حیات نبود ۳.
نگاهی به زندگی امیرکبیر – محمدتقی فراهانی در سال ۱۱۸۵ خورشیدی در هزاوه اراک زاده شد. پدرش، کربلایی قربان، در خانه «میرزا عیسی قائم‌مقام اول» به آشپزی اشتغال داشت و، چون شرایط برای این کودک فراهم شد، در دستگاه میرزا عیسی قائم‌مقام آموزش دید و پرورش یافت. او در ابتدای کار منشی میرزا عیسی شد و، چون او درگذشت، به خدمت قائم‌مقام فراهانی درآمد و به شغل کتابت مشغول شد. قائم‌مقام فراهانی او را به همراه خسرو میرزا به روسیه فرستاد و، چون از روسیه بازگشت، به لقب «مستوفی نظام» ملقب شد. همچنین در سال ۱۲۵۳ قمری به دستور محمدشاه با ناصرالدین میرزا به تفلیس رفت و بعد‌ها رتبه سرتیپی یافت.
«.. در سنه ۱۲۵۳ به امر محمدشاه با ناصرالدین میرزا به تفلیس رفت که نیکلا بدان صوب آمده بود. محمدخان امیرنظام و حاجی ملامحمود نظام‌العلما همراهان ولیعهد بوده اند. امپراتور از محمدخان احوال میرزا تقی‌خان را می‌پرسد، عرض می‌کند سابق مستوفی نظام بود، اینک وزیر نظام است و همان است که هنگام سفارت خسرو میرزا به حضور امپراتور مشرف شده است. می‌فرمایند شکر خدا را که دیگرباره رفیق خود را ملاقات کردم و در بخش تحف برای او انفیه دان طلای مرصعی می‌فرستند…۴».
میرزا تقی‌خان پس از طی مراحل رشد و نشان‌دادن لیاقت به مقام صدارت رسید و از ناصرالدین شاه لقب «امیرکبیر» یافت و بر امور کشور مسلط شد؛ اما دشمنی‌ها و دسیسه‌های عده‌ای از درباریان که جایگاه سیاسی و اقتصادی خود را با وجود امیرکبیر از دست داده بودند، به کار افتاد. از برجسته‌ترین و بانفوذترین افرادی که در ضدیت با امیرکبیر بی‌وقفه در تلاش بودند، می‌توان از سه نفر یاد کرد: مهدعلیا، میرزا آقاخان نوری و حاجب‌الدوله (علیخان مقدم مراغه‌ای). با‌این‌حال ناصرالدین شاه عمده وقت خود را صرف خوش‌گذرانی، قمار و دیگر سرگرمی‌هایی می‌کرد که با روش کاری امیرکبیر در تضادی روشن بود. امیرکبیر در نامه‌هایی که مرتبا به شاه می‌نوشت، گاهی او را سرزنش می‌کرد و از اینکه کار‌های کشور را سست و معلق می‌گذارد، انتقاد می‌کرد. نمونه‌ای از نامه‌های امیر به ناصرالدین شاه گویای مطلب است:
«هو، قربان خاک پای همایون مبارکت شوم. دستخط همایون زیارت شد. اولا استفسار حال این غلام را کرده بودند، بد نیست. در باب سان سواره نانکلی، مقرر فرموده بودند که در میدان نمی‌شود بیرون بروید. اگر «آجودان باشی» عرض کرده یا خود اختیار فرموده‌اند، امر با قبله عالم است؛ و لکن به این طفره‌ها و امروز و فرداکردن و از کار گریختن در ایران، به این هرزگی، حُکما نمی‌توان سلطنت کرد. گیرم من ناخوش، یا مردم؛ فدای خاک پای همایون، شما باید سلطنت بکنید یا نه؟ اگر شما باید سلطنت بکنید، بسم‌الله، چرا طفره می‌زنید؟ … هر روز از حال شهر چرا خبردار نمی‌شوید که چه واقع می‌شود ۵…».
برخلاف ناصرالدین شاه امیرکبیر شخصیتی جدی داشت، سخنش کوتاه و نوشته‌هایش محکم بود که به خطی زیبا نگارش می‌کرد. او دلقک‌ها و هرزه‌ها را از دربار راند و تمام دقتش را بر امور اقتصادی، اجتماعی و نظامی کشور متمرکز کرد و حتی بر میزان و نحوه هزینه‌های دربار نظارتی جدی به عمل آورد. روش او با طبع و عادت درباریان قاجار سازگاری نداشت؛ ازاین‌رو آن‌ها در تلاش بودند با ایجاد آشوب و انواع گرفتاری‌ها امور کشور را دچار مشکلات هرروزه کنند.
امیرکبیر در میان سپاهیان و سربازان از محبوبیت زیادی برخوردار بود و این نیز از مشکلاتی شد که شاه جوان را نگران و مشوش کرد. از این رو رفته‌رفته نظر شاه نسبت به امیرکبیر عوض شد و او را مورد بی‌مهری قرار داد؛ به طوری که در گام‌های بعدی امیر از همه مقام‌ها و مسئولیت‌ها کنار نهاده شد.
«.. روز ۱۸ محرم ۱۲۶۸ شاه او را از صدارت عزل کرده بامارت نظام قرار داد امیر از گناه خود پرسید میرزا آقا خان نوری از گناهان او شمه‌ای برشمرد خدمت شاه رسید خدمات خود را عرض کرد البته امری ننمود بقول مخبرالسلطنه میرزا آقا خان نوکر دیگری بود و صدارت او را می‌خواستند و از امیر اندیشناک بودند و بحکومت کاشانش فرستادند جلیل خان جلیلوند با صد سوار او را در فین کاشان فرود آورد. عزت‌الدوله همسر امیرکبیر که خواهر شاه باشد با او رفته و مراقب حال وی بود همه این‌ها اثری در بقای او نکرد. نقل است که هنگامی در مقام تربیت شاه بود و درشتی می‌کرد. شاید سیلئی نیز بر وی زده روز ششم صفر ۱۲۶۸ روز میلاد شاه، آقا خان نوری خلعت پوشید و قتل امیر را شرط خدمت خود قرار داد» ۶.
ناصرالدین شاه طی حکمی امیرکبیر را به کاشان فرستاد، ظاهر امر چنان نشان می‌داد که ناصرالدین شاه، امیرکبیر را والی کاشان کرده است و از این رو خانواده امیر نیز با وی به کاشان رفتند. اما واقع امر چنان بود که امیر از همه امور برکنار و حکم صادره نوعی تبعید شمرده می‌شد. مدت وزارت امیرکبیر سه سال و دو ماه بود.۷
به هر روی دشمنان امیر به این بسنده نکردند و با تبانی دستور قتل امیر را از ناصرالدین شاه، در حالی که مست بود به دست آوردند. فرمان قتل امیر به‌سرعت توسط حاج علی خان مقدم مراغه‌ای (حاجب‌الدوله) به کاشان فرستاده شد تا بی‌درنگ امیر را راحت کنند. شاه یک‌ماه‌و‌نیم پیش از این رویدادها، ارادت و علاقه خود را به امیر چنین بیان داشته بود:
«جناب امیر نظام – به خدا قسم امروز خیلی شرمنده شده بودم که شما را ببینم باید من چه کنم. به خدا‌ای کاش هرگز پادشاه نبودم و قدرت نداشتم که چنین کاری بکنم. به خدا قسم حالا که مشغول نوشتن این کاغذ هستم گریه می‌کنم. به خدا قلب من آرزوی شما را می‌کند، اگر باور می‌کنید و بی‌انصاف نیستید، من شما را دوست می‌دارم…» ۸.
دستخط گرفته‌شده از شاه برای کشتن امیرکبیر بسیار کوتاه بود، زیرا شاه در حال مستی نمی‌توانست متنی طولانی‌تر صادر کند:
«پیشخدمت خاصه، فراشباشی دربار سپهر اقتدار؛ مأمور است به فین کاشان رفته و میرزا تقی خان فراهانی را راحت نماید» ۹.
مأمورین به محض ورود به باغ فین کاشان دریافتند که امیر در حمام است پس وارد آنجا شدند و بدون آنکه کسی آگاه شود رگ‌های دست امیر را بریدند و او را به قتل رساندند. این واقعه در روز جمعه ۱۷ ربیع‌الاول سال ۱۲۶۸ قمری برابر با ۲۰ دی ۱۲۳۰ خورشیدی (۱۰ ژانویه ۱۸۵۲ میلادی) رخ داد ۱۰.
«.. میرزا علیخان فراشباشی مأمور قتل امیرکبیر شد. شب شنبه ۱۸ ربیع‌الاول در گرمابه او را بگشودن رگ‌های دستش کشتند. امیر سه سال و دو ماه و سه روز صدارت کرد و امارت لشکر را نیز داشت و غلامحسین خان صاحب اختیار می‌گوید: که ناصرالدین شاه گفت: بقتل امیر راضی نبودم آقا خان تدلیس کرد و دستخط از من گرفت نامه دیگری فرستادم که میرزا علی خان نرود گفت رفته است و بهانه آورد…» ۱۱.
سر پرسی سایکس که در مقطعی نماینده انگلیس در ایران بود ۱۲ و بعد‌ها درباره تاریخ ایران کتابی نوشت، در آسیبی که کشور ایران از فقدان امیرکبیر متحمل شد، چنین نوشته است:
«واقعا قتل امیر نظام برای ایران یک مصیبتی بود، زیرا که آن جلوی ترقی و پیشرفت‌هایی که بزحمت و با رنج و محنت به آن نائل شده بود گرفت و همان‌طور که در آتیه نزدیکی معلوم می‌شود این عمل اثرات شومی در روابط و مناسبات خارجی دولت ایران داشت» ۱۳.
