«شوخوانی» آیین دیرینه گنابادی‌ها در ماه رمضان

به گزارش ایرنا، هر چند سیطره زندگی شهری و ماشینی بر زندگی امروز، برخی از آیین های کهن را کمرنگ کرده، ولی بخش زیادی از این آداب و رسوم ریشه دار در فرهنگ‌ گناباد و مناطق پیرامونی آن همچنان مرسوم است و مورد توجه مردم قرار دارد.

گناباد در جنوب خراسان رضوی به شهر «قنات، قنوت و قناعت» مشهور است و مردم آن از گذشته های دور با آداب و آیین هایی خاص که ریشه در فرهنگ و تاریخ این منطقه دارد، عشق و علاقه خود را به معنویات و ارزش های دینی و انجام طاعات و عبادات در ماه مهمانی خدا نشان می داده اند.

مردم مناطق شهری و روستایی گناباد علاوه بر مشارکت در غبارروبی و عطرافشانی مساجد با برخی آیین های خاص به استقبال ماه مبارک رمضان می روند که از جمله این آیین ها می توان به «شبخوانی»، یا در اصطلاح محلی «شوخوانی» اشاره کرد.

شوخوانی، آیینی کهن در سحرهای ماه رمضان

در گذشته های دور که امکاناتی نظیر رادیو، تلویزیون و تلفن وجود نداشت، مردم شهرستان گناباد همچون بسیاری از دیگر مناطق با بهره گیری از شبخوانی یا شوخونی در هنگام سحر، یکدیگر را برای انجام عبادت و خوردن سحری از خواب بیدار می کردند.

در این آیین، که هم اکنون نیز در برخی مناطق روستایی در بخش های مرکزی و «کاخک» گناباد رایج است، در هر محله یک نفر شبخوان از حدود یک ساعت مانده به اذان صبح در محله و یا کوچه های روستا راه افتاده و اشعاری مذهبی را با صدای بلند می‌خواند تا مردم بیدار شده و از نزدیکی زمان سحر باخبر شوند.

محمدرضا سعیدی یکی از اهالی خیابان غفاری گناباد گفت:‌ آیین شوخوانی از جمله آیین های بر جای مانده ماه مبارک رمضان در این شهرستان است که با گذشت زمان و به روز شدن فناوری و گسترش وسائل ارتباط جمعی، نه تنها رنگ و بوی خود را از دست نداده بلکه همچنان به عنوان یک آیین خاص در برخی مناطق روستایی گناباد رواج دارد.

این شهروند ۸۵ ساله گنابادی تصریح کرد: سه مرحله شب‌خوانی از قدیم و در هنگام سحر در ماه مبارک رمضان وجود داشت، در مرحله نخست ۱.۵ ساعت مانده به اذان صبح، با دهل و شیپور آهنگی نواخته می‌شد و هنگامی که مردم آهنگ را می‌شنیدند، متوجه می‌شدند که یک ساعت و نیم تا اذان صبح باقی مانده است.

وی خاطرنشان کرد: نیم ساعت بعد هم آهنگی معروف به آهنگ «حجاز» در شب‌خوانی انجام می‌شد و مردم می‌فهمیدند که یک ساعت به اذان مانده است و آخرین شب‌خوانی هم از یک ربع به اذان با قرائت دعای سحر آغاز می‌ شد، سپس موذن‌ها برای گفتن اذان به بلندترین نقطه مسجد، تکیه و یا آب انبار رفته و علاوه بر قرائت دعا، مناجات و اشعاری راز و نیازگونه را می خواندند.

وی گفت: برخی از اشعاری که مردم از قدیم در نقاط شهری و روستایی گناباد هنگام سحر ماه مبارک رمضان می خواندند، بدین شرح بود:

«شب خیز که عاشقان به شب راز کنند / گرد در و بام دوست پرواز کنند

هر جا که دری بود به شب می‌بندند / الا در دوست را که شب باز کنند»

محمد مهدویان از اهالی روستای «خیبری» گناباد اظهار داشت: اکنون نیز با وجود گسترش وسائل ارتباط جمعی و رواج سامانه های صوتی، مردم گناباد هنوز این رسم دیرینه خود در ماه مبارک رمضان را از یاد نبرده اند و شبخوان ها که در گذشته در معابر شهری و روستایی با شبخوانی، سحرخیزان را برای صرف سحری و انجام عبادت و راز و نیاز با خدا بیدار می کردند، امروزه از طریق بلندگوی مساجد اقدام به شبخوانی می کنند.

وی تصریح کرد: موذن ها سحرهای ماه رمضان از ۲ ساعت مانده به اذان صبح، خواندن غزل‌ها و اشعاری در مدح خداوند را از بلندگوی مساجد می خوانند و در بیشتر مساجد مناطق شهری گناباد، به شیوه گذشتگان نوای دلنشین مناجات پخش می‌شود.

«چلیک‌زنی» در گناباد

«چلیک زنی» از دیگر آداب و رسوم روستاهای گناباد برای بیدار کردن مردم در سحرهای ماه مبارک رمضان است که در آن، که هنوز در برخی مناطق روستایی انجام می شود، چند نفر از اهالی در حالی که با چوب بر روی پیت های حلبی می کوبند، با خواندن اشعاری مردم را برای سحر بیدار می کنند.

یک فرهنگی بازنشسته گناباد بیان کرد: از جمله رسوم گنابادی ها، به خصوص در مناطق روستایی برای بیدار کردن مردم در سحرهای ماه مبارک رمضان چیلک زنی بود.

مجتبی محمودیان افزود: در گذشته که وسائل سمعی و بصری و رادیو و تلوزیون وجود نداشت، چند نفر از مردم روستا ۲ ساعت مانده به اذان صبح، با حرکت در معابر عمومی با ضربه زدن بر روی پیت حلبی، مردم را برای خوردن سحری از خواب بیدار می کردند.

او تصریح می کند: هنگامی که گروه های چلیک زن کار خود را متوقف می‌ کردند، مردم درمی یافتند که دیگر موقع سحری خوردن است و به زمان اذان نزدیک شده اند.

افطاری با غذاهای سنتی گنابادی

پخت غذاها و نان های سنتی، رسم معمول مردم گناباد در ماه رمضان است و استفاده از نان‌های محلی مانند تافتون و لواش سنتی با چاشنی گیاهان دارویی و سبزیجات معطر به عنوان مکمل خوراکی برای افطار و سحر در پخت غذاهای گنابادی‌ از جایگاه خاصی برخوردار است.

یک کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری جنوب خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت:‌ در فرهنگ و آداب مردم گناباد افطاری دادن در ماه رمضان از جایگاه خاصی برخوردار است و بسیاری از خانواده‌ها با غذاهای محلی در کنار دیگر غذاهای مرسوم از روزه داران پذیرایی می‌کنند.

مهدی ذوالفقاری اضافه کرد: از جمله غذاهای محلی متداول مردم گناباد در ماه رمضان جوشپره، آش لخشک، گندم پلو، چنگالی و سوپ‌های محلی است که در این میان چنگالی بسیار مورد توجه قرار دارد.

وی افزود: حلوا یا چرب و شیرین، یک نوع شیرینی خانگی رایج در شهرستان گناباد است که با ترکیبی از آرد، روغن و شیره انگور، برای افطارهای ماه رمضان تهیه می‌شود و از گذشته مرسوم بود که هر خانواده‌ گنابادی این شیرینی را در ماه رمضان درست می‌ کرد و قبل از شروع افطار یک بشقاب، برای همسایه‌های خود می‌ برد.

وی گفت: هنوز زنان مناطق روستایی و بیشتر در بخش کاخک از یک هفته قبل از آغاز ماه مبارک رمضان، در کنار یکدیگر اقدام به پخت نان‌های سنتی می‌کنند.

وی ادامه داد: چنگالی از غذاهای محلی و مقوی مردم گناباد است که از شیره انگور و نان تافتون تهیه می شود و در افطار و سحر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی اضافه کرد: با توجه به موقعیت جغرافیایی و کویری گناباد و رویش گسترده گیاه خاکشیر در این منطقه، شربت خاکشیر از نوشیدنی‌های بسیار مرسوم این شهرستان در ماه رمضان، به ویژه در زمان افطار به شمار می‌رود.

مرکز شهرستان گناباد در ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.