تهران- ایرنا- توسعه مترو تنها یک پروژه زیرساختی نیست بلکه تأثیرات عمیق اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی بر مناطق اطراف خود به‌جا می‌گذارد. حال سوال این است که بود و نبود پیوست فرهنگی تا چه اندازه در تغییر مناطق اطراف ایستگاه‌های مترو تاثیرگذار است؟
مترو تهران به‌عنوان بزرگ‌ترین سیستم حمل‌ونقل ریلی خاورمیانه، نقشی کلیدی در جابه‌جایی روزانه میلیون‌ها نفر و کاهش بار ترافیکی شهر ایفا می‌کند. این سیستم با خطوط متعدد و ایستگاه‌هایی که در نقاط مختلف شهر پراکنده شده‌اند، به بهبود دسترسی و کاهش آلودگی هوا کمک کرده است. با این حال، توسعه مترو تنها یک پروژه زیرساختی نیست بلکه تأثیرات عمیق اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی بر مناطق اطراف خود به‌جا می‌گذارد. ایستگاه‌های مترو در کنار مزایای حمل‌ونقلی، می‌توانند اصالت فرهنگی و اکوسیستم مناطق شهری را تحت تأثیر قرار دهند و تغییراتی ناخواسته در هویت آن‌ها ایجاد کنند.
مترو تهران از زمان آغاز به کار خود در سال ۱۳۷۷ تاکنون به ابزاری حیاتی برای حل مشکلات ترافیکی پایتخت تبدیل شده است. خطوط مختلف آن از جمله خطوط درون‌شهری مانند خط ۶ و ۷، دسترسی شهروندان به نقاط کلیدی شهر را تسهیل کرده‌اند اما این توسعه، به‌ویژه در ایستگاه‌هایی که در مناطق دارای هویت فرهنگی و تاریخی قرار گرفته‌اند، پیامدهایی فراتر از حمل‌ونقل به همراه داشته است. این ایستگاه‌ها، به دلیل موقعیت جغرافیایی و حجم بالای تردد به‌سرعت به مراکز فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی تبدیل می‌شوند و این تحولات گاهی با پیوست فرهنگی مناسب همراه نبوده است.
ایستگاه بوستان لاله: نمونه‌ای از تغییر اکوسیستم شهری
ایستگاه بوستان لاله، واقع در خط ۶ متروی تهران، در تقاطع خیابان کارگر شمالی و بلوار کشاورز و در مجاورت پارک لاله قرار دارد. این ایستگاه که در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۴۰۱ افتتاح شد به علت نزدیکی به یکی از قدیمی‌ترین و خاطره‌انگیزترین بوستان‌های تهران، تأثیر قابل‌توجهی بر این منطقه گذاشته است. پارک لاله که پیش‌تر به نام میدان جلالیه شناخته می‌شد، در گذشته فضایی برای فعالیت‌های نظامی و سپس به‌عنوان بوستانی با کارکرد تفریحی و فرهنگی برای شهروندان تهرانی بود. این پارک با پوشش گیاهی متنوع، مجسمه‌های تاریخی مانند تندیس خیام و فضایی آرام، بخشی از هویت فرهنگی شهر را شکل داده بود.
با افتتاح ایستگاه مترو بوستان لاله، این منطقه شاهد افزایش تردد، حضور فروشندگان خیابانی، تاکسی‌ها و فعالیت‌های تجاری غیررسمی شد. این تغییرات که عمدتاً بدون برنامه‌ریزی فرهنگی صورت گرفته‌اند اکوسیستم طبیعی و اجتماعی پارک را دگرگون کرده‌اند. به‌عنوان مثال افزایش تراکم جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی در اطراف ورودی‌های ایستگاه آرامش سنتی پارک را تحت‌الشعاع قرار داده و آن را به فضایی شلوغ‌تر و تجاری‌تر تبدیل کرده است. این تحولات که اغلب بدون توجه به پیوست فرهنگی انجام شده‌اند اصالت این بوستان به‌عنوان یک فضای عمومی با هویت تاریخی را تهدید می‌کند.
تأثیرات فرهنگی و اجتماعی: نبود پیوست فرهنگی
یکی از مهم‌ترین نکات در توسعه پروژه‌های زیرساختی مانند مترو توجه به پیوست‌های فرهنگی است. در بسیاری از کشورها احداث ایستگاه‌های مترو با برنامه‌ریزی‌هایی همراه است که هویت محلی را حفظ کرده و حتی تقویت می‌کند؛ از طریق طراحی‌های متناسب با فرهنگ منطقه استفاده از هنر عمومی یا ایجاد فضاهای تعاملی که به اجتماع‌پذیری کمک کند اما در تهران به نظر می‌رسد این جنبه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ایستگاه بوستان لاله به‌جای آنکه به‌عنوان فرصتی برای ارتقای هویت فرهنگی پارک و منطقه اطرافش عمل کند به عاملی برای تغییر کاربری و کاهش اصالت آن تبدیل شده است.
این ایستگاه که در نزدیکی مراکز فرهنگی مانند موزه هنرهای معاصر و بیمارستان پارس قرار دارد، می‌توانست به مرکزی برای تقویت تعاملات فرهنگی تبدیل شود اما در عمل فقدان برنامه‌ریزی مشخص برای مدیریت تأثیرات اجتماعی و فرهنگی منجر به شکل‌گیری کلونی‌های جدید از فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی و کاهش کیفیت فضای عمومی شده است. لذا همزمان با پروژه‌های بزرگ اقتصادی و زیرساختی می‌بایست به پیامدهای فرهنگی آن نیز توجه داشت.
آسیب‌شناسی: تهدید اصالت و هویت شهری
تغییر اکوسیستم منطقه اطراف ایستگاه بوستان لاله تنها به افزایش شلوغی و فعالیت‌های تجاری محدود نمی‌شود. این تغییرات می‌توانند به از بین رفتن حس تعلق خاطر شهروندان به این فضا منجر شوند. پارکی که زمانی محل آرامش، تفریح و دیدارهای خانوادگی بود، اکنون با حضور گسترده‌تر وسایل نقلیه دست‌فروشان و ازدحام، بخشی از کارکرد اصلی خود را از دست داده است. این روند اصالت فرهنگی پارک لاله به‌عنوان یک میراث شهری را تضعیف می‌کند و نشان می‌دهد که توسعه مترو بدون در نظر گرفتن پیوست‌های فرهنگی می‌تواند به جای تقویت هویت محلی، آن را مخدوش کند.
علاوه‌براین، ساخت‌وسازهای مرتبط با ایستگاه، مانند اِشغال طولانی‌مدت بخش‌هایی از پارک برای احداث ورودی‌ها (از سال ۱۳۹۳)، نشان‌دهنده نبود هماهنگی میان نهادهای شهری و عدم تعهد به بازگرداندن این فضاها به حالت اولیه است. این موضوع خود به‌عنوان یک آسیب، ضرورت بازنگری در مدیریت پروژه‌های مترو را برجسته می‌کند.
پیشنهادات و راهکارها: کاهش آسیب‌ها و حفظ اصالت مناطق شهری
تدوین پیوست فرهنگی می‌تواند به چنین پروژه‌هایی کمک کند. پیوست فرهنگی برای پروژه‌های مترو به این معنی که هر ایستگاه باید با توجه به ویژگی‌های فرهنگی و تاریخی منطقه طراحی و اجرا شود. مدیریت فضای اطراف ایستگاه‌ها با هدف ایجاد طرح‌های منظم برای فعالیت‌های تجاری و جلوگیری از گسترش بی‌رویه دست‌فروشی و ترافیک. استفاده از هنر و طراحی محیطی با این هدف که بهره‌گیری از گرافیک محیطی و آثار هنری مرتبط با فرهنگ محلی در ایستگاه‌ها برای تقویت هویت آن منطقه است و بازسازی و احیای فضاهای آسیب‌دیده و تسریع در بازگرداندن بخش‌های اشغال‌شده پارک لاله به حالت اولیه با طراحی متناسب با کارکرد فرهنگی آن.
مترو تهران در حالی که ابزاری مؤثر برای حل مشکلات حمل‌ونقلی است، می‌تواند به‌عنوان یک شمشیر دولبه عمل کند که هم تسهیلات فراهم می‌کند و هم هویت فرهنگی مناطق را به خطر می‌اندازد. ایستگاه بوستان لاله نمونه‌ای بارز از این دوگانگی است؛ جایی که توسعه زیرساختی در حال تغییر اکوسیستم و اصالت یک منطقه تاریخی است. این گزارش تأکید می‌کند که برای جلوگیری از چنین آسیب‌هایی نیاز به رویکردی جامع‌تر در برنامه‌ریزی شهری است که در آن، فرهنگ و هویت به اندازه مسائل فنی و اقتصادی اهمیت داشته باشند. تنها در این صورت می‌توان از مترو نه‌تنها به‌عنوان یک سیستم حمل‌ونقل بلکه به‌عنوان فرصتی برای تقویت هویت شهری بهره برد.
