انجمن خوشنویسان ۲۵ سال برای «خط معلی» سکوت کرد

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، آیین گرامیداشت بیست‌وپنجمین سال‌گذشت ابداع «خط معلی» توسط حمید عجمی هنرمند خوشنویس و گشایش نمایشگاه «اشراق در زمین» عصر جمعه (۲۱ شهریورماه) با حضور این هنرمند، یدالله کابلی، ‌ نیر طهوری، حمیدرضا قلیچ‌خانی، محمد فیروزان، محمد فرنود، ایرج اسکندری، امیر عبدالحسینی، جمعی از هنرمندان و مسئولان فرهنگی و هنری با اجرای محمدرضا مقدسیان در مجموعه فرهنگی هنری آسمان فرهنگستان هنر برگزار شد.

طبیعت هنر به تناسب زمان می‌تواند جلوه‌های زیبایی را جاری گرداند

در این آیین پیام غلامحسین امیرخانی رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان به مناسبت سال‌گذشت ابداع «خط معلی» توسط مقدسیان خوانده شد که متن آن بدین شرح است: «جریان هنر و فرهنگ ذاتش به گونه‌ای است که اقتضا می‌کند در بستر تاریخ مرتب رشد کند که اگر چنین نباشد خللی در فرهنگ و هنر رخ داده است، این اتفاق در دوره جدید با طبیعتی که این رشته دارد خودش را در ذوق و اندیشه هنر خوشنویسی معاصر نمودار کرده است، خط معلی توسط هنرمند نازنین استاد عجمی، جای خودش را پیدا کرده چرا که طبیعت هنر و هنرمند همیشه به تناسب زمان می‌تواند جلوه‌های زیبایی را در پنجه هنر هنرمندان جاری و ساری گرداند، به امید موفقیت‌های روزافزون و آرزوی توفیق بیشتر برای همه هنرمندان کشور عزیز کشورمان ایران.»

چگونگی ابداع «خط معلی» و انتقاداتی از انجمن خوشنویسان

حمید عجمی هنرمند خوشنویس و مبدع «خط معلی» در این آیین با گرامیداشت یاد والدین خود و نمایشی از نوشته مادر خود در دفترچه یادبود یکی از نمایشگاه‌هایش با مضمون «امیدوارم که خدا توفیق روزافزون به شما بدهد، دست علی همراهت، قربانت مادرت» اظهارداشت: دوست داشتم در این آیین نوشته‌ها و الطاف اساتید را بیان کنم اما به این یادداشت مادرم بسنده کردم.

وی با اشاره به چگونگی ابداع «خط معلی» گفت: حدود ۲۵ سال پیش، سال ۱۳۷۸، شرایط روحی خاصی پیدا کردم، شرایطی بود که بیشتر به یک الهامات دلی و ذهنی‌ام مربوط می‌شد و مفردات خط معلی را در یک هفته ایجاد کردم، در آن زمان با روزنامه‌ها و رسانه‌های مختلف مصاحبه کردم تا جایی که به عنوان یک انسان متوهم در عرصه خوشنویسی شناخته شدم؛ به دلیل اینکه همان چیزی که اتفاق افتاده بود را گفتم.

عجمی افزود: در جریان ابداع «خط معلی»، شرایطی داشتم و تحقیقاتی در حوزه قلم خوشنویسی نستعلیق انجام دادم و پنج سال در این حوزه درگیر تلاش قلم، غربت، بغض و طلب بودم و سختی‌های بسیاری کشیدم تا جایی که حتی خط یومیه و روزمره خود را نمی‌توانستم بنویسم.

این هنرمند خوشنویس بیان کرد: فکر می‌کردم که براساس گزارشاتی که از گذشته و تاریخ علوم و سنت هنری‌مان داشتیم، انجمن خوشنویسان از این ابداع خوشحال می‌شود، چون پیشینه خوشنویسی ایران همین روند را دارد، خوشنویسی ما به عالم معنا مرتبط است اما زمانی که «خط معلی» را مطرح کردم، متوجه شدم ما دچار یک مفاصلت معنایی و تاریخی شدیم و اکثر خوشنویسان اگرچه از این آبشخور تغذیه می‌کردند و اهل معنا بودند، بسیاری از آنان منکر خوشنویسی با عالم معنا شدند.

وی اظهارداشت: در آن زمان در دانشگاه‌های سوره و الزهرا تدریس می‌کردم، یک تحقیقی را به دانشجویان دادم و از آنان خواستم که درباره ارتباط خوشنویسی با عالم معنا تحقیق کنند، براساس نتایج این تحقیقات، اکثر خوشنویسان معتقد بودند که هیچ ارتباطی میان این صورت و حوزه معنا وجود ندارد، شاید خوشنویسان غلطی را انتخاب کرده بودند تا جایی که برخی از خوشنویسان گفته بودند که برای پول آیات قرآنی و مضامین دینی را خوشنویسی می‌کنند و اعتقادی به آنها ندارد.

عجمی گفت: انسان دینی هستم و به واسطه اینکه در یک خانواده اهل علم و دل به دنیا آمدم، همواره در خانواده ما مباحث فلسفی مطرح می‌شد، از کودکی در دامان پیامبر اکرم (ص) و حضرت علی(ع) رشد پیدا کردم، صحبت محبتی نیست که ما بعدا براساس تلاش و کوشش به دست بیاریم، اینگونه بزرگ شدم.

این هنرمند خوشنویس افزود: اگر «خط معلی» امروز از برکت حضرت مولا به دستم رسیده، براساس این نیست که ما امروز درگیر اسامی هستیم، اسم‌ها ما را دچار حجاب نمی‌کند ما چون بزرگتر از علی ابن ابی طالب پیدا نمی‌کنیم به او بسنده می‌کنیم، درگیر خواب و توهم نشدم، از دامن مبارک حضرت علی(ع) این خط را به دست آوردم و از عشقی که در سینه‌ام بود، درگیر این تحولات روحی شدم و این سخنانی که می‌گویم منطبق با پیشینه خوشنویسی سنتی ماست.

وی گفت: تحقیقات و پژوهش‌های بسیاری را انجام داده‌ام و امروز در جایگاه فردی ایستادم که باید مدعی باشم که یک خط جدید به خطوط بعد از اسلام اضافه کردم و این را از زبان خودم نمی‌گویم بلکه از کیان ملت و حقیقت ایران زمین دفاع می‌کنم، «خطی معلی» امروز نیازمند این نیست که کسانی جمع شوند بگویند که این خط، خط است.

عجمی افزود: حدود ۲۰ سال گذشته، به استاد امیرخانی در فرهنگستان هنر گفتم که سکوت انجمن خوشنویسان درباره ابداع «خط معلی»، بعداً کدورت‌های تاریخی برای انجمن ایجاد می‌کند و استاد امیرخانی هم اذعان کرد که درست می‌گویم، قرار شد انجمن اقداماتی در این حوزه انجام دهد که متاسفانه هیچ اقدامی صورت نگرفت و ۲۵ سال است که انجمن خوشنویسان سکوت کرده است.

مبدع «خط معلی» بیان کرد: سکوت انجمن خوشنویسان در حرکت و انگیزه‌هایم موثر نبود و همان‌طور که باید، مسیر را با همراهان پیش بردیم؛ کسانی بودیم که انجمن سبب کندی ما نشد، می‌خواستم انجمن کاری بکند که خوشحال بشود اما بعد از اینکه خط معلی درست شد و هنرجوی انجمن خوشنویسان ایران بودم و ۱۶ سال در این انجمن آموزش دیدم اما متوجه شدم این انجمن بعد از پرورش هنرجویان و فرزندانش، آنان را سر راه می‌گذارد و این قرائتی غلط از سنت خوشنویسی است. متاسفانه انجمن سکوت کرد، اینها شرح ماوقع تاریخی است و هیچ گله‌مندی ندارم.

عجمی خاطراتی از آیدین آغداشلو و زنده‌یاد مرتضی ممیز بیان کرد و گفت: روزی آیدین آغداشلو مرا در فرهنگستان هنر دید و من از قدیم با حسین خسروجردی و محمد فرنود نزد او می‌رفتیم و سخن می‌گفتیم. آغداشلو گفت که ما دست‌مان در کار بود اما تو یواشکی از پشت رفتی در تاریخ!، مرحوم ممیز نیز زمانی که با مرحوم حبیب‌الله صادقی نزد او بودیم، یک بار به من گفت که اگر کسی در خوشنویسی مملکت پیشرفت کرده حمید عجمی بوده است. عجمی یکی از افرادی بوده که با او قهرآمیز رفتار کردم تا عقب نماند و متوقف نشود.

خط معلی وارث روح خط کوفی است

نیر طهوری معمار و هنرپژوه ایرانی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران نیز در این آیین با گرامیداشت بیست‌وپنجمین سال‌گذشت ابداع «خط معلی»، به مرور تاریخچه‌ای از هنر خوشنویسی، تحولات و ابداعات هنرمندان در این حوزه پرداخت و اظهارداشت: خط کوفی نخستین خط رسمی قرآن و کتابت اسلامی در قرن اول هجری شکل گرفت و ایرانیان و اقوام دیگر در توسعه آن نقش داشتند، مواجهه ایرانیان با خط کوفی به دلیل برخوداری از پیشینه‌ای کهن در خوشنویسی نظیر خطوط پهلوی، اوستایی و مانوی به شکل خلاقانه‌ای صورت گرفته است.

وی گفت: براین اساس خط معلی در ادامه زنجیزه خوشنویسی ایرانی اسلامی به لحاظ کاربرد و نمایشی بودن، وارث روح کوفی است با این همه، شیوه‌ای نو و زاده شناخت هنرمند از پیشینه هنر خوشنویسی و متکی بر شهود درونی شخص آن استاد عجمی است.

طهوری افزود: خط معلی همچون شیوه‌های کوفی و ثلث، بیشتر مناسب کتیبه‌نویسی و نمایشی است تا کتابت، از این روی برای نگارش «اسماءالحسنی» و گزیده‌های کوتاه قرآنی به کار می‌آید و گاهی با نگارش اسامی و عناوین غیردینی و جلد کتاب و پوستر و… نمایان می‌شود همین خاصیت است که با تمرکز بر یک نام یا عبارت کوتاه، اسباب تامل در معنا را آشکارتر و چشمگیرتر فراهم می‌کند و ویژگی معنایی «الف» پرصلابت خود را در هستی واژه جاری می‌سازد و آن را به مفهوم تعالی خاص نام علی(ع) نزدیک می‌کند، چنان که نام معلی وامدار نام اوست.

خوشنویسی امری وارداتی است

حمیدرضا قلیچ‌خانی خوشنویس، مورخ، نسخه‌پژوه، فرهنگ‌نویس و مصحح ایرانی نیز در این آیین اظهارداشت: در فرهنگ ایرانی نسبت به موضوع تولد همیشه بی‌توجه بوده‌ایم. در تذکره‌ها عمدتاً تاریخ وفات بزرگان ثبت می‌شد و کمتر به تاریخ تولد پرداخته شده است حتی در مورد شاعران بزرگی همچون رودکی، فردوسی و سعدی هم تاریخ تولد دقیقی نداریم در حالی که تولد گرفتن در فرهنگ امروز امری وارداتی است و در گذشته چنین رسمی در ایران وجود نداشته است.

وی گفت: خوشنویسی نیز به‌طور کلی امری وارداتی است و ایرانیان نخستین بار خط را از بیگانگان آموختند؛ در شاهنامه فردوسی هم آمده که طهمورث خط را از بیگانگان آموخت، خط را نمی‌توان صرفاً به یک ملیت نسبت داد. درست است که برخی خوشنویسان بزرگ ایرانی بوده‌اند اما رشد و شکوفایی خطوط در بغداد و دیگر مراکز فرهنگی نیز رخ داده است. تنها خطوطی را می‌توان ایرانی دانست که برای زبان فارسی ابداع شده‌اند؛ مانند تعلیق، نستعلیق و شکسته‌ نستعلیق.

قلیچ‌خانی افزود: یکی از معیارهای هنر معاصر تغییر در ساختار آثار است، در گذشته خطوط معمولاً نتیجه یک جریان اجتماعی بودند، یعنی جامعه به تغییر نیاز داشت و خط جدید پدید می‌آمد. در دوره معاصر دیگر جریان اجتماعی ایجاد نشده که حمید عجمی خطی را به نام خودش کند اما جایگاهی که دارد سبب شده او نیازها را بشناسد و درصدد خلق برآید، مثل زمانی که نیاز بود شکسته نستعلیق و تعلیق به وجود آید.

این خوشنویس بیان کرد: این نوع عملکرد وظیفه انجمن خوشنویسان ایران بوده اما جامعه از انجمن جلوتر حرکت کرد. انجمن خوشنویسان جریان خوشنویسی معاصر را به شیوه کلهر اداره می‌کرد اما اواسط دهه هفتاد، ۲ گرایش وجود داشت که جریان دیگری ایجاد کرد با اینکه این جریان را باید انجمن هدایت می‌کرد و در اینجا هم مردم و جوانان جلوتر حرکت کردند. نمونه‌اش ایجاد خط «معلی» در دهه هفتاد است و این نمایشگاه نیز اثبات می‌کند این نوع خط علاقه‌مندان بسیاری دارد.

تایید «خط معلی» توسط فرهنگستان هنر

مسعود ناصری مدیر مجموعه فرهنگی هنری آسمان فرهنگستان هنر در این آیین اظهارداشت: امروز در این مجموعه به مناسبت بیست و پنجمین سال‌گذشت ابداع خط معلی، نمایشگاهی از آثار استاد عجمی و شاگردان او برپا می‌شود، نمایشگاه بسیار خاص و با کیفیت و بزرگترین رویدادی است که به صورت یک‌جا، آثار هنرمندان خط معلی را به نمایش می‌گذارد، آثاری از استاد، شاگردان او و شاگردانی که اکنون استاد هستند.

وی با اشاره به تاریخچه‌ای شکل‌گیری فرهنگستان هنر گفت: این نهاد سال ۱۳۷۷ پس از مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تاسیس شد، شناسایی و حفظ هنرهای اسلامی ایرانی یکی از وظایف این نهاد است که در اساسنامه فرهنگستان هم آمده است.

ناصری درباره رابطه خط معلی با فرهنگستان هنر افزود: سال ۱۳۸۱ فرهنگستان تقدیرنامه‌ای را به عنوان توفیق استاد عجمی در ابداع خط معلی با برخورداری از انعطاف‌پذیری و خصیصه‌های زیباشناسانه فراوان، به او اهدا کرده است، فرهنگستان هنر از این ابداع تقدیر کرده و آن را به عنوان حرکتی نوین مبتنی بر سنت خوشنویسی اصیل ایرانی شناخته است.

مدیر مجموعه فرهنگی هنری آسمان فرهنگستان هنر با اشاره به ویژگی‌های خط معلی اظهارداشت: در طول تاریخ هنر خوشنویسی، نوابغ خوشنویسی ابداعات و نوآوری‌هایی را داشتند که اغلب از تفنن و تزیین برآمده بودند که در طول زمان بسیاری از آنها فراموش شدند. در دوره معاصر هم تلاش‌هایی در حوزه خوشنویسی انجام شده است، با توجه به استفاده از یارانه، قلم‌های کاربردی، خارج از احساس و ربط به زیبایی تهیه شدند، خط معلی در این میان، نویافته‌ای است که فرم، محتوا و احساس در آن، به طرزی کارآمد، ممزوج شده است.

وی گفت: در خط معلی متن عرفانی البته کلام خداوند و نهایت محتوا راه خود در اشراق هنرمند پیدا می‌کند و به صورت در درهم آمیخته محتوا و فرم رخ می‌نماید، عشق وصف‌ناپذیر استاد عجمی به خط معلی نه از برای فرم نایافته است بلکه از برای پیدا کردن راه نمایش منحصر به فرد علایق قلبی خود استاد است و به یک زبان شخصی در خوشنویسی رسیده است.

ناصری افزود: اغلب یافته‌ها با واکنش منتقدین و هم صنف‌ها مواجه هستند، عالمان آنها به احتیاط و حامیان آنها با واژگان تقلیل‌دهنده، با نویافته‌ها مواجهه می‌کنند، هر دو گروه براساس تجربه می‌دانند که مسیر ابداع، نوآوری و مانایی آن مسیری پر پیچ و خم و سخت‌پسند است.

مدیر مجموعه فرهنگی هنری آسمان فرهنگستان هنر بیان کرد: در خط معلی با یک اثر هنر صرف مواجه نیستیم بلکه با سامانه‌ای از خط شامل مفردات، کلمات و قابلیت ترکیب‌ها مواجه هستیم که از پیشینه یکهزار و اندی ساله اصیل خوشنویسی بهره می‌برد، ترکیب‌های فوق‌العاده‌ای در نمایشگاه «اشراق در زمین» ارایه شده است، امروز تولد استاد عجمی هم هست، این روز را گرامی می‌داریم و امیدواریم نمایشگاهی با موضوع مرور آثار این هنرمند و ابداعات و نوآری‌های او در حوزه‌های خوشنویسی، گرافیک و تصویرسازی داشته باشیم.

اجرای موسیقی مقامی تنبورنوازی به سرپرستی مهرداد ملکی از دیگر بخش‌های این آیین بود.

در پایان این آیین نمایشگاه «اشراق در زمین» در مجموعه فرهنگی هنری آسمان افتتاح شد، در این نمایشگاه آثار حمید عجمی مبدع خط معلی، باهره پاکدامن، محسن ابراهیمی، مهدی بحرینی، سعید نقاشیان و هنرجویان برگزیده آنان با محوریت صیرورت خوشنویسی سنتی ایران زمین منطبق با مبادی صوری و شهودی هنرهای عرصه خیال شرق به نمایش گذاشته شده است.

به گزارش ایرنا، خط مُعَلّیٰ خطی برگرفته از نام امام علی(ع) که سال ۱۳۷۸ توسط حمید عجمی هنرمند خوشنویس با الهام از خطوطی مانند خط کوفی و خط نسخ ابداع و در یونسکو ثبت شد. این خط از خطوط نوظهور و آخرین گونه از خطوط ابداعی محسوب می‌شود. از قالب‌های این خط، برای ثبت آیات قرآن، روایات و اسامی ائمه(ع) استفاده و در تبلیغات و طراحی‌های دینی و مذهبی بهره‌ گرفته می‌شود.

از ویژگی‌های این خط قامت بلند و سماع و ستیز حروف در کلمات است. در این خط حرکت قلم از شش دانگ به سمت ضعف دفعتاً حرکت می‌کند. ویژگی دیگر این خط درهم تنیدگی حروف و کلمات است که حروف هنگام نوشتن، می‌توانند به ‌آسانی از میان هم تردد کنند. تعدادی از خوشنویسان به توسعه و گسترش این خط زیر نظر حمید عجمی مشغول‌ هستند. از خط معلّی بیشتر در سطرنویسی و قطعه‌نویسی به کار می‌رود تا کتابت و از مهمترین ویژگی‌های این خط شکست‌های ناگهانی و قالب‌شکنی‌هایی است که به روحیه بشر مدرن نزدیک‌تر است و ظرفیت بالایی برای استفاده در معماری را در خود دارد.