درگز یا دره‌گز یکی از شهرهای استان خراسان رضوی در شمال‌شرقی ایران است
درگز که تا تهران ۱۱۵۰ و تا مشهد ۲۵۵ کیلومتر فاصله دارد از شمال به مرز ایران و ترکمنستان از مشرق و جنوب شرقی به مشهد از جنوب به چناران و از مغرب به قوچان محدود و مختصات آن ۳۷ درجه و ۳۶ دقیقه عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۶ دقیقه طول شرقی است.
از اماکن دیدنی این شهر می‌توان به آب گرم الله‌اکبر و پارک ملی تندوره اشاره کرد. شهر درگز، شهری با سابقه درخشان تاریخی، شهری که قبلاً به نام ابیورد معروف بوده و در تاریخ فکر و تمدن اسلامی به تعدادی از اندیشمندان و بزرگان برخورد می‌کنیم که عنوان ابیوردی را با خود داشته‌اند.
شهری که خاوران نام داشته و از مناطق باستانی پارتهای قدیم در خراسان بوده، در ۳ کیلومتری همین شهر آثار و بقایایی موجود است که به پنج هزار سال قبل از میلاد می‌رسد، یعنی سابقه شهرنشینی و مدنی درشهر درگز به حدو د هفت هزار سال پیش می‌رسد، یعنی درگز وارث یک تمدن هفت هزار ساله میباشد .»
شهر و ناحیه درگز از دوران پیش از اسلام تاکنون داراگرد، نسیایا، آپاوارتاکن، باورد، ابیورد، اتک، نسایا، نسا، درون، خاوران و دریجز نامیده می‌شده است.
ناحیه درگز در گذشته یکی از نقاط مهم باستانی پارت و خراسان بود که به موجب قرارداد ننگین آخال ۱۲۶۱ هـ. ش / ۱۸۸۲ م، کناره آباد و تاریخی آن، از تجن تا نزدیکی عشق آباد، از ایران جدا شده و جزء ترکمنستان گردید.
درباره نامگذاری این شهرستان، تا کنون داوری‌های گوناگونی داده شده است. شماری گفته‌اند چون در این ناحیه بیشه و درخت گز زیادی وجود داشته، به «دره گز» سرشناس شده است، که این نامگذاری درست نیست.
داوری درست تر، از سده ۳ پ. م، یعنی زمان اشکانیان است. پس از آن که اشکانیان علیه سلوکیان برخاستند، اشک اول (ارشاک) در ضمن نبرد کشته شد، ولی برادرش تیرداد به پیروزی رسید و شهری به نام داراگرد، در پارتیای اصلی بنیاد گذارد.
آپاوارتاکن، که بعضی آن را پارتیای اصلی و شماری پارتیای ویژه نوشته‌اند، به ناحیه شمال پارت گفته می‌شود. پیرنیا بر پایه نوشته‌های تاریخ و جغرافی نگاران پیشین، پارت اصلی را کوهستان و دشت کردان در خراسان و اتک و به بیان دیگر بین بیابان مشهد و کویر خوارزم دانسته است.
بنابراین نواحی درگز، بجنورد، اسفراین، قوچان، شیروان و کلات در قلمرو پارت اصلی قرار داشته است.
ایزیدورخاراکسی که در سده ۳ پ. م می‌زیست، محل شهر دارا را در شمال پارت تعیین کرده و به آن «آپاوارتانن» گفته‌اند. ژوستن (سده ۲ پ. م) محل این شهر را در دامنه کوه زاپاتنن و پلین، دانشمند رومی (سده ۱ پ. م) در دامنه کوه آپاوارتن دانسته‌اند. ژوستن، آپاروارتن، کوه ابیورد که در گذشته باورت / بااورت و سپس باورد می‌گفتند، دانسته است.
دائرهالمعارف اسلامی، ابیورد را سرزمین نیاکان اشکانی و محل شهر دارا را در آن جا تعیین کرده است. بنابراین بایستی شهر «دارا» در دامنه کوههای درگز قرار داشته باشد.
از آن جا که به گفته پلوتارک و تائیدهارولد لمب، نویسنده کتاب قدم به قدم با اسکندر، دارا، آخرین پادشاه هخامنشی در این ناحیه کشته شده است، اشکانیان نام پایتخت نخستین خود را «داراگرد» نهاده‌اند.
«گرد» در روزگار کهن، به معنای شهر بوده، واژگان سیاوش گرد، پیروزگرد، بروگرد (بروجرد)، بیژن گرد، خسروگرد و… بیانگر نام سازنده و شهر است و داراگرد یعنی شهر دارا نیز روی همین معنا پدید آمده است. در روزگار ساسانیان تغییرات زیادی در حد و حدود شهرهای این منطقه صورت می‌گیرد و ابیورد که شامل منطقه وسیعی بوده و تا دامنه کوههای درگز گسترده بوده است، مرکزیت پیدا می‌کند.
حاکم ابیورد را «بهمنه» می‌نامیدند که به صلح تسلیم مسلمانان شد. پس از تسلط اعراب این سرزمین یکی از پایگاههای مهم مسلمانان قرار گرفت.
بعضی از محققان این چنین اظهار نظر کرده‌اند که در قلعه داراگرد که در زمان ساسانیان مرکز روحانیون زرتشتی و دارای ضرابخانه بوده است، در اواخر قرن اول هجری قمری سکه ضرب شده است. حدود منطقه ابیورد در این زمان از سرخس تا نسا گسترده بوده است.
این سرزمین که در انتهای دشت قراقوم بر سر راه قبایل مختلف مهاجم دشتهای داخلی آسیا در ابتدای اولین خطه جلگه‌های حاصلخیز خراسان قرار گرفته است، بنابر موقعیت طبیعی و نظامی از دیر باز محل کشمکش‌ها و زد و خوردهای اقوام مختلف بوده است.
با سقوط سامانیان دفاع ولایات شمالی ایران در برابر حملات چادرنشین‌ها به سستی گرائید و هجوم صحرا نشینان آسیای مرکزی به خراسان فزونی گرفت.
به روزگار سلطان محمود غزنوی ترکمانان (غزان) به منطقه نسا و ابیورد و درگز هجوم آوردند و در این شهرها سکنی گزیدند و ترکی شدن این نواحی آغاز گردید.
محققان محلی دوران سلجوقیان و اوایل خوارزمشاهیان را دوره شکوفایی خاوران (ابیورد را از قرن ۴ به بعد خاوران می‌گفتند) نامیده‌اند، شیخ محمد شهرستانی، انوری ابیوردی، اسعد مهنه یی و … از این سرزمین برخاستند.
به همت اینان خاوران یکی از مراکز علمی شد. به روزگار چنگیز، پسرش «تولی» ابیورد را تصرف کرد و به نهب و تاراج اهالی پرداخت و آن شهر زیبا را که در آن عالمی از عمارات موج می‌زد با خاک یکسان نمود و اکثر مردم را از دم تیغ گذراند.
البته ابیورد در نهضتهای شیعه که در اواخر دوران بنی امیه در سراسر خراسان صورت گرفته بود سهمی بزرگ داشته است و نیز در قیامهای علیه حکام عباسی در قرن سوم هجری شرکت جستند.
در زمان خلافت هارون ۱۸۵ ق. شخصی به نام ابوالخسیب بر ضد عباسیان و عامل آنان در خراسان قیام کرد و بر ابیورد تسلط پیدا کرد.
این شهر با این همه عظمت و زرگی پس از هجوم مغولان و بعد از او تیمور ورونق خود را از دست داد و از اواخر قرن هشتم که شهرها و آبادیهای این منطقه مورد تجاوز و اشغال ازبکان قرار گرفت دوران قدرت آن شروع گردید.
در اوایل عصر افشاری ساختن مسجد بزرگی در مولود آبادو برخی ساختمانها در شهر نشانی از گسترش و رونق درگز میباشد، ولی ویرانی‌هایی که ناشی از تهاجمات اقوام همسایه بود، همراه با عدم توجه حکومت مرکزی وخصوصاً جدایی قسمت آباد و تاریخی آن (با ۹ هزار خانوار جمعیت و ۲۴ شهرک و روستا) که نام ابیورد را نیز با خود دارد، توانائی‌های این شهر را به فراموشی سپرد. اکنون اندک آثار به جا مانده در شهر درگز مربوط به حاشیه باز یکی از دامنه کوههای هزار مسجد (درگز فعلی) میباشد.
در حالیکه آثار تاریخی بی نظیری از دوره اشکانیان و دوران اسلامی در آن سوی مرزها قرارگرفته است.
درگز کنونی در سال ۱۳۲۹ تشکیل شد. شهرستان درگز در سال ۱۳۳۵ ضمیمه شهرستان قوچان گردید و مجدداً در سال ۱۳۳۹ به شهرستان درگز تبدیل شد.
درگز که تا تهران ۱۱۵۰ و تا مشهد ۲۵۵ کیلومتر فاصله دارد از شمال به مرز ایران و ترکمنستان از مشرق و جنوب شرقی به مشهد از جنوب به چناران و از مغرب به قوچان محدود و مختصات آن ۳۷ درجه و ۳۶ دقیقه عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۶ دقیقه طول شرقی است. از اماکن دیدنی این شهر می‌توان به آب گرم الله‌اکبر و پارک ملی تندوره اشاره کرد.
تاریخچه:
شهر درگز، شهری با سابقه درخشان تاریخی، شهری که قبلاً به نام ابیورد معروف بوده و در تاریخ فکر و تمدن اسلامی به تعدادی از اندیشمندان و بزرگان برخورد می‌کنیم که عنوان ابیوردی را با خود داشته‌اند.
شهری که خاوران نام داشته و از مناطق باستانی پارتهای قدیم در خراسان بوده ،در ۳ کیلومتری همین شهر آثار و بقایایی موجود است که به پنج هزار سال قبل از میلاد می‌رسد، یعنی سابقه شهرنشینی و مدنی درشهر درگز به حدو د هفت هزار سال پیش می‌رسد، یعنی درگز وارث یک تمدن هفت هزار ساله میباشد.
بندیان درگز:
یکی از آثار تاریخی شهرستان درگز میباشد که در سال ۱۳۶۹ به دنبال خاکبرداری و تسطیح زمین‌های زراعی شناخته شد و مقدمات کاوش منطقه از سال ۱۳۷۳ آغاز شد. این اثر تاریخی از بناهای دوره ساسانی محسوب می‌شود که در ۲ کیلومتری شمال غرب شهرستان در کنار رودخانه درونگر واقع شده‌است وبه سبب آب بندی که در این ناحیه قرار داشته به بندیان معروف است.
در نخستین فصل کاوش تالاری به ابعاد ۸×10 متر خاکبرداری شد .که به احتمال زیاد دارای سقفی چوبی و مسطح بوده و برفراز ستون‌ها قرار داشته است.
جالب‌ترین قسمت تالار تصاویری است که به صورت گچبری دورتا دور این تالار نقش شده است وکتیبه‌هایی به خط پهلوی نیز کشف گردیده‌است.
این نقش‌ها وتصویرها موضوعات متعددی را بازگو می‌کنند از جمله شکار، جنگ، صحنه‌های مذهبی وتفویض قدرت که در همه آنها روح اعتقادی وایرانی متجلی است. آتشدان گچی زیبایی در مقابل تالار به آتشکده قرار دارد.
تپه خاخیان:
که در حدود ۷کیلومتری غرب شهر درگز در کنار جاده درگز – نوخندان قرار گرفته سفالهایی مربوط به هزاره اول قبل از میلاد در آن واقع است.
این تپه دارای ۸متر ارتفاع و۵۳ متر طول و۳۷متر عرض میباشد.
تپه صاحبجان:
که در قسمت شمال غربی شهر درگز واقع است وساختمان تپه از بناهای قبل از اشکانی میباشد که در دوره ساسانی متروک شده‌است.
خشت‌هایی که در آن بکار رفته ۴۵×45 سانتی متر میباشد و۱۳ سانتی متر قطر دارند. این تپه از سمت شمال با بقعه سید(قدمگاه)همجوار است. تپه دارای ۱۵متر ارتفاع و۵۱ متر طول طول و۳۷ متر عرض دارد.
تپه غازان بیک:
که در روستایی به همین نام در کنار جاده به فاصله نیم کیلومتری راه شمسی خان به درگز قراردارد که حدود ۷۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
قبرستان شمسی خان متعلق به اقوامی است که در تپه غازان سکونت داشتند ومربوط به دوره پارتی وساسانی است. دخمه‌های موجود در غازان بیک احتمال اینکه قوم ماد در این منطقه نیز بوده تقویت می‌کند زیرا مادها دخمه نشین بوده‌اند.
نوروز تپه:
در جنوب شهر درگز در بخش چاپشلو در کنار آبادی ینگه قلعه قرار گرفته این تپه که در کناره جنوبی جاده آسفالته درگز به چاپشلو قرار دارد متعلق به قرون ۳و۴ هجری قمری میباشد.
تپه یوخار قلعه:
این تپه در ۱۲ کیلومتری غرب شهر درگز قرار گرفته که تا اواخر دوره ساسانی وحتی در دوره اسلامی آباد ومسکونی بوده‌است. این تپه متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد بوده‌است.
سفال‌های منقوش ما قبل تاریخی آن از هزاره پنجم قبل از میلاد شروع شده و تا اواخر دوره ساسانی واسلامی از تپه استفاده می‌شده است.
تپه یوخار قلعه دارای قسمت‌های مختلفی است که در جبهه‌های غربی آن بیشتر آثار سکونت‌های ما قبل تاریخ ودر شرق آن دوره‌های تاریخی ودر بالای آن آثار دوره اسلامی مشاهده می‌شود .این تپه‌ها در حاشیه آبادی قره قوینلو واقع شده‌است.
یارم تپه:
این تپه شامل آثار اولین سکونت اقوام دوره ما قبل تاریخ وروزگار باستان در دشت است وظاهرا این اقوام از هزاره پنجم قبل از میلاد در این محل ساکن شده ومدارج ترقی را تا اواخر دوره ساسانی در این جلگه پیموده‌اند .
یارم تپه به علت سکونت‌های مداوم شکل مرتب ومنظمی را ندارد.تمدن یارم تپه را می‌توان معرف تمدن شمال شرقی ایران که تاکنون مطالعه گسترده‌ای درمورد آن نشده‌است. برخی از نقوش برروی سفال‌ها منحصر به فرد بوده ودارای خصوصیات ومشخصات محلی میباشد این تپه تاریخی در حدود ۵۰۰ متری غرب بندیان ودر مجاورت رود درونگر قراردارد.
امامزاده محمد دیباج:
از امامزاده‌های این شهرستان امامزاده محمد دیباج که در آبادی شیلگان از توابع بخش لطف آباد درگز ودر کنار مرز ایران وترکمنستان مقبره‌ای به نام امامزاده محمد وجود دارد . محمد فرزند امام جعفر صادق ملقب به ابوجعفر که در سال ۱۴۴ ه ق در مدینه چشم به جهان گشود.
تبار مادرش خدیجه به امام حسین (ع) می‌رسد وچون کسی بود که بنا به درخواست وتایید مردم حجاز به حکومت نشست .اورا امیرالمومنین نامیدند .وبه سبب زیبایی اندام وچهره به او لقب دیباج دادند.
محمد درجرجان درگذشت ومامون برای او نماز خواند این واقعه در سال ۲۰۳ ه.ق اتفاق افتاد.
قدمگاه:
در قسمت شمال غربی شهر درگز مقابل تپه باستانی صاحبجان بقعه ووآرامگاه سید ابراهیم فرزند سیدمحمد که از سادات وصالحان قرارگرفته.
در بازدیدی که از محل انجام شده تنها سنگ قبری سیمانی ملاحظه گردیده که برروی آن نوشته شده بود «آرامگاه سید ابراهیم ولد سید محمد» وهمچنین تصویر یک شانه برروی سنگ حک گردیده بود .بنا به اعتقادات اهالی منطقه اتاقی گنبدی شکل به مساحت تقریبی ۸×6متر مربع وبر کنار جاده درگز به ارتیان قرارگرفته که امروز متصل به شهر درگز گردیده‌است.
زیارتگاه سید قاضی سلطان:
در شمال غربی شهر درگز در دو کیلومتری غرب آبادی ارتیان نزدیک آبادی خاخیان بقعه‌ای دیده می‌شود که در وضع فعلی سرتاسر بنا را تالاری تشکیل می‌دهد که پشت تالار دو اتاق قرار گرفته‌است.
اتاق اول پیش بقعه واتاق دوم خود مزار میباشد. در غرب وپشت بقعه ساختمان‌هایی است که به نظر می‌رسد روزی اباد بوده‌اند سنگ قبر این مزار به نام میر قاضی سلطان است.
بقعه علامه شهرستانی:
در بخش نوخندان یعنی حدود ۱۷ کیلومتری شمال غربی شهر درگز وبه فاصله یک کیلو متری غرب ابادی حضرت سلطان بقعه علامه شهرستانی صاحب کتاب الملل والنحل وجود دارد .بنای این ساختمان که ۵۸ متر طول و۳۷ متر عرض دارد ومتعلق به دوره تیموری میباشد.
امامزاده سید یوسف:
حدود ۱۰ کیلومتری جنوب غربی درگز در حاشیه شمال غربی آبادی سادات زیارتگاهی وجود دارد که به امامزاده سید یوسف مشهور است . این زیارتگاه مورد اقبال اهالی قرارگرفته وسید یوسف را از صالحان واولیای خدا می‌دانند که در اکثر موارد حاجاتشان را برآورده می‌کند. بنای این ساختمان متعلق به قرن ۱۳و۱۴ هجری میباشد.
زیارتگاه علی بلاغ:
در آبادی جان عزیز وسط کوه علی بلاغ چشمه‌ای جاری است که به آن چشمه علی بلاغ می‌گویند.
از جاده قوچان به درگز ابتدای منطقه درونگر یعنی ۸۰ کیلومتری غرب درگز جاده فرعی شوسه‌ای به سمت زیارتگاه علی بلاغ جاری می‌شود .
آرامگاه صید علی خان درگزی:
صید علی خان درگزی از شعرای معروف متاخر و استاد ادیب نیشابوری وملک الشعرای بهار میباشد که از بنیان گزاران مکتب ادبی واجتماعی وسیاسی معروف واصحاب سراچه بود. آرامگاه رو به ویرانی شاعر و استاد گرانمایه که به سبک ابنیه دوره قاجار ساخته شده در گورستان قدیمی شهر میباشد.
غار قزلق:
از نمونه غارهای این منطقه غاز قزلق یا غار دیو است که در ۲۲ کیلومتری جنوب شرقی درگز بعد از روستای قزلق در نیمه راه ارتفاعات شازی وکانی گاز قرار دارد واز محل‌های اعتقادی و دیدنی درگز است که دارای ۳ درب ورودی در کف دره ونیمه‌های بلند میباشد.
طول غار حدود یکصد کیلومتر دارای دو دالان میباشد. نوع غار از غارهای آهکی است که احتمالا در دوران عصر حجر مورد استفاده انسانی بوده است.
غار شادمینه(شادمهنه):
واقع در ۱۶ کیلومتری غرب درگز در ۳۰۰ متری علامه شهرستانی که بقایای دژ نظامی مربوط به قرن پنجم ودوره سلجوقی میباشد.
موزه حیات وحش:
این موزه درچهل کیلو متری جنوب غربی شهرستان درگز درپارک ملی تندوره(چهلمیر)قرار دارد.
