تهران از سمت شمال به شمیران به ارتفاع ۱۵۰۰ متر، از شرق به دماوند به ارتفاع ۱۹۶۰ متر، از سمت غرب به کرج به ارتفاع ۱۳۶۰ متر و از جنوب به شهرری به ارتفاع ۱۰۶۰ متر از سطح دریا محدود می‌شود. بنابراین تهران از ۳ جهت به‌وسیله ارتفاعات شمیران، کرج و دماوند محصور شده و فقط در سمت جنوب، از شیب ملایمی برخوردار است. در حقیقت تهران، بین کوه‌های البرز و حاشیه شمال کویر مرکزی ایران، در دشتی نسبتاً هموار واقع شده است و اگر چه قسمت عمده آن را دشت تشکیل می‌دهد، اما مناطق طبیعی کوهستانی و کوهپایه‌ای نیز در نواحی شمالی آن وجود دارد. سال ۱۲۰۰ هجری قمری یعنی ۲۳۹ سال پیش که آغامحمد‌خان قاجار در تهران تاجگذاری می‌کرد، جمعیت این شهر به بیش از ۱۵هزار نفر نمی‌رسید.
جهت اصلی وزش باد در تهران از غرب به شرق و گاهی نیز از جنوب به شمال است و با توجه به این که بیشتر منابع آلوده‌کننده هوا در سمت جنوب و غرب تهران قرار گرفته‌اند، حتی وقتی که باد می‌وزد، مقادیر زیادی از هوای آلوده‌کننده و سمی وارد کفه تهران می‌شود. از دهه ۴۰ به بعد صنایع بزرگ کشور مانند خودروسازی در غرب تهران مستقر شدند و با قرار گرفتن در مبادی تهویه هوای تهران، به آلودگی شهر دامن زدند. هر چند که این خطا در دهه‌های بعد مکرراً توسط کارشناسان گوشزد شد، اما روند فعالیت صنایع در غرب تهران متوقف نشد.
با توجه به این حقایق انکارناپذیر، در حال حاضر داشتن هوای پاک با آسمانی آبی در تهران، به رویا و و آرزویی تبدیل شده است که فقط در قصه‌های کهن می‌توان آن را جستجو کرد! در حالی که حفاظت از آب، خاک و هوا به عنوان ۳ عنصر حیاتی محیط‌زیست سرلوحه آموزه‌های دین مبین اسلام و سایر ادیان الهی است. روز هوای پاک برگرفته از جنبش زیست‌محیطی در آمریکا است که در نخستین روز جهانی محیط‌زیست (۲۲ آوریل ۱۹۷۰) آغاز شد و یک رویداد و حرکت نمادین ویژه برای فرهنگ‌سازی و ایجاد تحولی جدی در حفظ محیط‌زیست به شمار می‌آید. در کشور ما چند سالی است که ۲۹ دی‌ماه، روز هوای پاک نامگذاری شده است که هدف آن تقویت باورهای مردمی نسبت به تاثیر تلاش‌های دستجمعی در زمینه کاهش آلودگی هواست. البته کارشناسان هواشناسی معتقدند هر سال از ۱۰ آذرماه تا ۲۰ دی ماه نیز به مدت ۴۰ روز پدیده وارونگی هوا پیش می‌آید که این رویداد خود یک معضل طبیعی افزون بر آلودگی‌هایی است که توسط شهرنشینان ایجاد می‌شود. روزنامه اطلاعات یکم بهمن ماه ۱۳۸۴ اشاره می‌کند: «شاید بتوان گفت که نخستین زنگ خطر جدی آلودگی هوای تهران در سال ۱۳۷۴ به صدا درآمد. در آن هنگام نزدیک به یک صد نفر از کارشناسان و مدرسان حوزه‌های مرتبط با محیط‌زیست، جغرافیا و شهرسازی در نشستی در سالن اجتماعات پارک‌‌شهر، بیانیه‌ای را با عنوان «هوای تهران ۷۴»، منتشر کردند و در آن برای نخستین‌بار آلودگی هوای تهران را یک «بحران ملی» دانستند و تایید کردند که مقابله با این بحران فقط با تکیه بر «عزم ملی» ممکن است. این بیانیه پیش از هر چیز بر آثار بهداشتی و بیماری‌زایی آلودگی هوا تاکید داشت و نویسندگان آن کوشیدند این واقعیت را نشان دهند که یکی از عوامل عمده همه‌گیری نگران‌کننده بیماری‌های گوناگون جسمی و روحی و از‌جمله افسردگی و اضطراب و انواع ناراحتی‌های تنفسی در تهران آلودگی هواست و به این سبب این پدیده را باید یکی از مهمترین عوامل مرگ و میر به شمار آورد.»
اما توجه به مطلب مندرج در سالنامه دنیا در مورد هوای تهران، زنگ خطر آلودگی را به ۵۰ سال پیش می‌کشاند که در دامنه‌های البرز جنوبی هرگز ساخت و سازی در کار نبود، روستاهای شمیران همچنان حال و هوای ییلاقی خود را حفظ کرده بودند و اثری از برج‌های سربه‌فلک کشیده امروزی در آن دیده نمی‌شد.
سالنامه ۱۳۴۷ دنیا می‌نویسد: «تهران را صبح‌ها و غروب‌ها از خارج پایتخت و از یک نقطه بلند دیده‌اید که در تمامی روزهای آرام در هاله‌ای از دود تیره‌رنگ پوشیده شده است، این هاله تاریک که گاهی بسیار غلیظ و سیاه به نظر می‌رسد، هوایی است که استنشاق می‌کنیم و آلودگی هوای شهرهای بزرگ در سراسر جهان مشکلی
است که مسئولان امور شهری همیشه به آن می‌اندیشند و در راه رفع آن، تلاش می‌‌کنند. در تهران نیز این مشکل مدت‌ها است که توجه مسئولان شهری و بهداشتی را به خود جلب کرده است.» کارشناسان هوای تهران ۵۰ سال پیش با حدود ۶ هزار خودرو را آلوده می‌دانستند و اکنون که در تهران دیگر از کوره‌های آجرپزی، گچ‌پزی‌ها، آهکی و سفالی و مراکز جمع‌آوری غیربهداشتی زباله خبری نیست، فقط روزانه ۱۲۰۰ دستگاه خودروی جدید وارد شریان‌های ترافیکی تهران می‌شود و در مجموع با بیش از ۴میلیون خودرو و موتورسیکلت اگر تقریباً هر ساعت یک نفر در تهران بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست بدهد، جای هیچ‌گونه تعجب نیست!
سرانجام به قول سعدی علیه الرحمه:«هر نفسی که فرو می‌رود ممد حیات است و چون بر می‌آید مفرح ذات»، این سؤال مطرح است که آیا با وضعیت فعلی هوا، این جمله های معروف سعدی می‌تواند همچنان کاربرد گذشته خود را داشته باشد؟
روح‌الله مهرپارسا
