قالیهای زیبای ایرانی با نقشهای پیچیده و درهم تنیده، انعکاس دهنده پیشینه و تاریخ هنر ایران محسوب میشود. آنچه به نقشهای قالی ایرانی معنی داده و انسجام آن را حفظ کرده، حضور پررنگ اصول هندسی از کوچکترین جزییات تا طرح و اسلوب کلی قالی و از جمله تقارن در جای جای نقشهها است و به بیان دیگر در قالی ایرانی از نظرساختاری و نگارهای ردپاهای فراوانی از ریاضیات به چشم میخورد که تاکنون نادیده گرفته شده است.
یکی از استادانم ـ امیرحسن سعیدی ۲۶ سال پیش شادروان پروفسور فضل الله رضا را در نمایشگاه فرش دستباف در تورنتو کانادا دید و از ایشان نکتهای آموخت که تا آن روز هیچکس درباره این هنرر صنعت دیرسال و باارزش ایرانی مطرح نکرده بود و آن هم کاربرد ریاضی در فرش دستباف ایرانی بود.
زمستان آن سال در نخستین نمایشگاه فرش دستباف ایران که در «تورنتو» برپا بود، سعیدی که ماهنامه جهانی دنیای فرش را در آلمان منتشر میکرد، غرفهای داشت. در یکی از روزهای نمایشگاه، هنگام ظهر که خلوت بود، متوجه حضور مرد سپیدمویی شد که به غرفهها سر میزد و در مقابل فرشها میایستاد و به دقت آنها را وارسی میکرد. کنجکاوی دقیق او، سعیدی را واداشت که بیشتر نگاهش کند. به یک باره متوجه شد که این پیرمرد کسی نیست به جز پروفسور «فضل الله رضا» معروف که تصاویرش را در رسانهها دیده بود.
سعیدی با اوبه راه افتاد. پروفسور رضا همه فرشها را میدید اما در مقابل برخی توقف میکرد و به دقت از محل و زمان بافت، نام نقشه و جنس فرش میپرسید.
سعیدی پرسید: پروفسور، دنبال فرش خاصی میگردید؟ فضلالله رضا گفت: نه، اما ریاضی فرشها برایم جالب است. سعیدی گفت: ریاضی؟ مگر فرش هم «ریاضی» دارد؟ پروفسور گفت: فرش ایرانی سراسر بر مبانی ریاضیات استوار است. سعیدی از پروفسور خواست که چند دقیقه گپ و گفت داشته باشند.
در آن چند دقیقه پروفسور گفت که ایرانیان باستان در دانش ریاضی از همه ملل پیشرفتهتر بودند و هیچ دلیلی برای اثبات آن، بهتر از فرشهای تاریخی باقیمانده وجود ندارد. کهنترین فرش موجود که در موزه آرمیتاژ نگهداری میشود و ۲۵۰۰ سال قدمت دارد دقیقا نقشهای هندسی دارد و گره به گره بر مبنای محاسبات ریاضی بافته شده است.
حتما قرنها پیش از آن هم فرش در ایران بافته میشده است و آنها نیز مبنای ریاضی داشته اند. امروز هم حتی یک بافنده معمولی و کم سواد هنگامی که گره بر تار و پود فرش میزند، دقیقا حساب میکند که کدام رنگ را کجا و چگونه باید به کار ببرد. یعنی ذهن او هنگام بافتن درگیر ریاضی است؛ همان گونه که طراح و نقشه کش با هندسه درگیر بوده و دارکشی هم با دقت ریاضی انجام شده است. آن گفت وگو همان هنگام در ماهنامه «جهان فرش» که به زبانهای فارسی و انگلیسی بود، چاپ شد همانجا پرسیدم چگونه پس از ۲سال کار در ایران (۱۳۴۶ تا ۱۳۴۸ که رئیس دانشگاه صنعتی و دانشگاه تهران بود)، در ایران نماند؟ جوابش این بود که آن ها کارهای تشریفاتی بود، من کتاب و کلاس و دفتر را میخواستم!
۱۲ سال پیش دوباره زنده یاد پروفسور فضلالله رضا را درگالری فرش بهارستان درتهران دیدم و یادآور مقالهای شدم که ۲۶ سال پیش قولش را داده برود؛ پروفسور گفت که حتما روزی آن مقاله را خواهد نوشت.!
دکتر ابراهیم جعفری ـ مدرس علوم ارتباطات دانشگاه