همراهی سایه و لطفی و شجریان، آفرینش های هنری دیگری را نیز در پی داشته که از آن میان می توان به دو تصنیف اشاره کرد:
تصنیف دشتی با تنظیم فریدون شهبازیان (که سال ها پس از ضبط و نشر نخستین، بار دیگر در مجموعه «جام تهی» منتشر شد).
درین سرای بی کسی، کسی به در نمی زندر به دشت پر ملال ما، پرنده نمی زند، و تصنیف سه گاه (مجموعه جان جان):
نامدگان و رفتگان از دو کرانه ی زمان
سوی تو می رود هان ای تو همیشه در میان
بانگ نای
مثنوی« بانگ نای» که یکی از شاهکار های مثنوی سرایی ادبیات معاصر است، برای اولین بار در مجموعه «گریه بید» توسط شجریان همراه نی عبدالغنی افشار نیا خوانده شد.
بــاز نایی از نیســتان می رسـد
غم به داد غم پرستان می رسد
بشنوید این شرح هجران بشنوید
بــا نی نالنده همدستان شوید
هم چنین سیروس جمالی بر روی سه بیت نخست بانگ نی آهنگی ساخته که با صدای «مهیار شاد روان» در مجموعه «گوشه های نهان صبح» منتشر شده، و نیز سه بیت از این مثنوی با وجود عدم انتشار کتاب، چنان دهان به دهان گشته که به مثل سائر نزدیک شده، با آواز شهرام ناظری و همراهی تار جنگوک در مجموعه «چشم به راه» آمده است.
زندگــی زیباست ای زیــبا پسند
زنـده انـدیشان بــه زیـبایی رسند
آن قدر زیباست این بی باز گشت
کز برایش می توان از جان گذشت
شجریان نیز در گلهای تازه (شماره ۱۰۷) با همراهی تار هوشنگ ظریف و نی حسن ناهید بیت هایی دیگر از بانگ نی را به آواز در دستگاه سه گاه (و هم چنین در مجموعه دیلمان) خوانده است:
من همان نایم که گر خوش بشنوی
شرح دردم با تو گوید مثنوی
من همان جانم که گفت آن غمگسار
با دل خونین ، لب خندان بیار
مهدی فیروزیان در باره مثنوی «بانگ نی»
می نویسد:
«مثنوی بانگ نی با زبانی طبیعی و نحوی روان و قافیه های هنری و دارای جناس سروده شده است و گاه چنان با الگوی ذهنی ایده آل در مثنوی سرایی هماهنگ است که آدمی حس می کند آن را بیشتر شنیده است.(۵)
دکتر شفیعی کدکنی در خاطره ای از مهدی اخوان ثالث چنین می نویسد:
« یک بار تلفن زد که عزیز جان از صبح دارم توی مثنوی مولوی دنبال این ابیاتی که شجریان در بیات ترک خوانده و غوغا کرده است می گردم و پیدا نمی کنم. تو با این کتاب انس و الفت داری بگو ببینم کجاست؟ گفتم: کدام ابیات؟ گفت: همین ابیاتی که می گوید:
ای دریـغا نـازک آرای تـنش
بوی خون می آید از پیراهنش
باز شوق یوسفم دامان گرفت
پیـر ما را بوی پیراهان گرفت
گفتم: مهدی جان ! تو از نازک آرای تنش پی نبردی که این شعر بعد از نیما سروده شده؟ این از سایه است.» (۶) و (۷).
شعر استاد ابتهاج در آثار موسیقی ایرانی
استاد ابتهاج هر چند تصنیف ها و ترانه های زیادی نسروده، امّا آهنگسازان و خوانندگان موسیقی سنتی ایران گرایشی چشمگیر به بهره گیری از سروده های او دارند و از این روی در آثار موسیقیایی ایرانی، سروده های سایه را بسیار می توان شنید. زبان استوار شعر او که پهلو بر زبان حافظ و سعدی می زند و در عین حال از برخی پیچیدگی های سخن آنان به دور است و نیز خوش آهنگی و درخشش موسیقی شعر او را انگیزه این گرایش گسترده می توان
دانست.
یکی از دلایل مراجعه بسیار هنرمندان و موسیقی دانان، موسیقی شناسان به اشعار ابتهاج، روح موسقیایی نهفته در اشعار اوست. چنانکه زنده یاد استاد همایون خرم آهنگساز معروف برنامه گلها که با ترانه های ابتهاج آهنگ ساخته، دلیل اصلی استفاده موسیقی دانان از اشعار استاد را منبع سرشار و الهام دهنده این اشعار به موسیقی دانان می داند و ابتهاج پیش از آنکه شاعر باشد اهل موسیقی است و می داند که کلام آهنگ و نت و ریتم و ملودی قوی تر و نافذتر از کلمه است و به همین علت اغلب اشعارش در موسیقی غرق
است.
تهیه فهرستی از قطعاتی که توسط آهنگسازان ایرانی برروی اشعار استاد ابتهاج اجرا شده، دشوار است، اما شایان ذکر است که آهنگسازانی مانند: محمدرضا لطفی، مجید درخشانی، مهندس همایون خرم، فرامرز پایور، عبدالحسین مختاباد، فریدون شهبازیان، محمد جواد ضرابیان، نوید دهقان، پرویز مشکاتیان، حسین پیرنیا، کیهان کلهر، امید رحمتی آذر، پژمان طاهری، علی اکبر شکارچی، اسماعیل واثقی و… بر روی اشعار استاد سایه آهنگ ساخته و توسط خوانندگانی نظیر: محمدرضا شجریان، همایون شجریان، شهرام ناظری، بیژن بیژنی، سیما بینا، حسام الدین سراج، محمد اصفهانی، صدیق تعریف، سینا سرلک، علیرضا افتخاری، علیرضا قربانی و … خوانده شده است.(۸)
در پایان این گفتار، غزلی از استاد سایه با عنوان: «به نام شما» که با صدای محمدرضا شجریان اجرا شده است، به عنوان حُسن ختام نقل می کنیم.
این غزل که در مهرماه ۱۳۵۸ حدود یکسال بعد از انقلاب مردم ایران سروده شده، زبان حال مبارزان و فعالانی است که در سرنگونی رژیم پهلوی نقشی موثر و کارا داشته و بعد از انقلاب از اینکه می دیدند خوشه چینانی بی سبب به اسب و علیقی و آلاف والوفی رسیده و آنان به کنار گذاشته شده و متاسف از بازی زمانه گشته اند.
رشت- محمود نیکویه
یادداشتها:
روایت خریداری رادیو و راه اندازی آن خود داستانی شنیدنی است که در صفحات کتاب: پیرپرنیان اندیش، متن گفتگوی میلاد عظیمی و عاطفه طیّه در صحبت سایه، انتشارات سخن، چاپ چهارم، تهران ۱۳۹۱، صص ۵۷-۵۸ جلد اول آمده است.
مهدی فیروزان، به ترنم و ترانه، بخارا، شماره ۱۱۶(بهمن – اسفند ۱۳۹۵)، ص ۴۲۸
نگارنده که در آن سالها دانشجوی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بودم، تعداد زیادی از برنامه های گلچین هفته را روی نوارهای کهنه و تازه ضبط می کردم، و از شنیدن دوباره آن لذتی وافر می بردم. متاسفانه تعدادی از آن نوارها که به دوستی دانشجو ساکن کوی دانشگاه به امانت داده بودم، در یورش نیروهای گارد دانشگاه به کوی در سال ۱۳۵۶ از کفم ربوده و دریغ و تاسف نصیبم شد.
مهدی فیروزیان، سروده های سایه در موسیقی ایران، بخارا، شماره ۹۵-۹۶، (مهر – آبان ۱۳۹۲) ، ص ۳۰۷٫
مهدی فیروزیان، همان، ص ۳۱۰٫
محمدرضا شفیعی کدکنی، حالات و مقامات م. امید. انتشارات سخن ، تهران، ۱۳۹۱، ص ۱۰۵-۱۰۶٫
نشریه «تجربه» به مناسبت چاپ کتاب «بانگ نی» سروده سایه توسط نشر کارنامه در سال اخیر، در شماره ۴۷ (دی ماه ۱۳۹۵) ، پرونده ای را به «بانگ نی» با عنوان « مدتی این سایه تاخیر شد» اختصاص داد که با نوشته هایی از جلال خالقی مطلق، ابوالحسن مختاباد و مهدی فیروزیان
همراه بود.
برای اطلاع بیشتر رک: مهدی فیروزیان، به ترنم و ترانه، بخارا، شماره ۸۷ ـ ۸۸ ، (خرداد – شهریور ۱۳۹۱) و شماره ۱۱۶(بهمن – اسفند ۱۳۹۵).
